Polşa notları: Şopenin Varşavasında yaşanan duyğular

Bakı yuxusundan tam ayılmamışdı. Xəzərin ləpələri laylasının təsirindəydi. Mən isə aeroporta tələsirdim. Yolboyu əl-ələ tutan gecə fənərlərinin işığı zolaq kimi uzanırdı. Məni İstanbula aparacaq təyyarəyə vaxtında çatdım. Təyyarə havaya qalxanda artıq dan yeri sökülürdü. Elə bil qaranlıq təyyarənin gurultusundan qaçırdı.
Nəhayət, ağ pəmbə buludların arasından “Gözəlim İstanbul” görünürdü. Gecəsi gündüzündən də gözəl olan İstanbul. Nazim Hikmətin İstanbulu.
Təyyarə Atatürk Hava Limanına enəndə İstanbula yağış yağırdı. Polşanın Bakıdakı səfirliyindən Polşada, xüsusi ilə də, Krasnoqrudda soyuq olacağını demişdilər. Yay olmasına baxmayaraq, bir az qalın paltar və gödəkcə götürməyi də məsləhət bilmişdilər. Polşanın Xarici İşlər Nazirliyinin, Bakıdakı səfirliyin və Varşavadakı Adam Miskeviç İnstitutunun təşkilatçılığı ilə baş tutan bu səfərin sonuncu günü Krasnoqrudda olmalı idim. Beynəlxalq tədbirin keçiriləcəyi bu şəhər Polşanın şimalında, Litva ilə sərhəddə yerləşir. Gölün kənarında, meşə ilə əhatə olunmuş bu şəhərin şıltaq havasını təsəvvür edirdim. Ona görə də məsləhətə qulaq asmalı oldum.
İstanbulun belə yağışlı olduğunu görəndə, ilk dəfə olacağım o məkanın necəliyini bir daha xəyalımda canlandırdım.
İstanbul yağışda da gözəldi. Qarda da. Bəlkə bu bizə elə gəlir. Bəlkə sevgidəndi bütün bunlar. Amma həqiqətən gözəldi, İstanbul. Dənizin əhatəsində. Camiləri, asma körpüsü dənizlərin qoynuna aldığı bu şəhərə xüsusi gözəllik verir.
Bir neçə saatdan sonra elə buradan, bu möhtəşəm hava limanından Varşavaya uçacağam.
Həm Bakı-İstanbul, həm də İstanbul-Varşava reysini Türk Hava Yolları yerinə yetirirdi.
Təyyarə havaya qalxır. İstanbula bir daha tam baxmaq imkanı əldə edirəm. Ağ buludlar qar topaları kimi şəhəri və dənizi yavaş-yavaş örtməyə başlayır. Bir müddət yer deyilən heç nə görsənmir.
Artıq təyyarədən meşələr, xırda göllər, yamyaşıl talalar, otlaqlar görsənir. Bu gözəl təbiətlə əhatəyə alınmış, qotik, barokko uslubunda tikilmiş köhnə-təzə Varşava adamı kənardan özünə çəkir. Stüardessanın türkcə: “Şopen adına Varşava Hava Limanına enirik” səsi eşidilir. Şopenin Varşavasına enməmiş, Polşaya qədəm qoymamış mənimçün əziz olan “Şopen” adını eşitmək necə də xoş idi.
Görmək istədiyim gözəl bir yerə, bir məmləkətə gəldiyimi hiss etdim. Daxilən bir az yüngülləşdim. Bəzən eşitmək istədiyin bir xoş söz, bir təbəssüm insanın ovqatını, münasibətini dəyişir. Səfərə tək getməli olduğumdan az da olsa daxili nigarançılıq vardı. Bu mənim Polşaya ikinci səfərim idi. Elə birinci səfərdən bu məmləkətlə dostlaşsam da, aradan ötən dörd il özünü göstərirdi.

Polşa...
Mən səni görmədən sevmişdim hələ
Adam Miskeviçin şeirlərindən,
Şopenin sehrli musiqisindən...

–deyirəm hərdən özüm-özümə.

Görüşəcəyim adamları tanımasam da, neçə illərin tanışları kimi təsəvvür edirdim onları.
Danışıqlarını təmiz anlamadığım, dilini bilmədiyim bu ölkəyə Türkiyəyə gedirmiş kimi gedirdim. Hətta tərcüməçi olmasa belə, biri-birimizi anlayacağımızı düşünürdüm. Doğmalar kimi.
Varşavanı yenidən gördüyümə sevinirdim. O, xoş təbəssümlərlə yenidən rastlaşacağıma, keçən dəfə görə bilmədiyim yerləri görəcəyimə və yeni dostları qazanacağıma inanırdım. Həm də ona görə sevinirdim.
Artıq təyyarəni tərk edirəm. Bu da nə vaxtdı görmək istədiyim Polşa, Varşava...

* * *

Hər dəfə Varşavada olacağımı düşünəndə Şopenlə bağlı olan hər yerdə olmaq keçir könlümdən. 2010-cu ildə açılmış Friderik Şopen Muzeyi, Şopenin doğulduğu Jelyazova Volya qəsəbəsi, onun Varşavada yaşadığı ev və daha çox görmək istədiyim, onun ürəyi saxlanılan Müqəddəs Xaç kilsəsi. Parisdə dünyasını dəyişən Şopen “Per-Laşez” qəbiristanlığında dəfn olunub. Şopenin son vəsiyyətinə əsasən ürəyi Varşavadakı Müqəddəs Xaç kilsəsində saxlanılır.
1810-cu ildə Varşava yaxınlığındakı Jelyazova Volya qəsəbəsində anadan olan Friderik Şopenin anası Yustina Kşijanovska polyak, atası Nikolay Şopen fransız idi.
Nikolay Şopen əvvəlcə ev müəllimi, sonra isə liseydə fransız dili və ədəbiyyatından dərs deyir. Yustina Kşijanovska uzaq qohumu qrafina Skarbekin iqtisadçısı olub. Friderikdən başqa evdə bacıları Lüdvika və İzabella da böyüyürdü. Atası skripka və fleyta, anası isə fortepiano çalır və mahnı oxuyurdu. Friderik doğulandan bir neçə ay sonra Nikolay Şopenə liseydə müəllimlik təklif edilir və ailə Varşavaya köçür.
Friderik Şopen ömrünün təxminən yarısı qədər, 20 il Varşavada yaşayır. Hələ 5 yaşında olarkən fortepianoda kiçik pyesləri çalmağa başlayan, 7 yaşında ikən Varşavanın kübar salonlarının sevimlisinə çevrilən və ilk dəfə konsertlə çıxış edən, “Polşanın Motsartı” adlandırılan Friderik Şopen burda təhsil alır, musiqini öyrənir, konsertlər verir. Varşavada Şopenlə əlaqəli təkcə onun yaşadığı, ifa etdiyi yerləri göstərən xatirə lövhələri deyil, eyni zamanda düyməni basarkən Şopenin melodiyaları səslənməsiylə bərabər “Şopenin izi ilə” marşrut sxemini görsənən və bu yerlərin qısa yazısı olan multimediyalı oturacaqlar var. Bu oturacaqlarda fotokodla bəstəkarın həyatı və səyahəti haqqında informasiya və musiqini mobil telefonlara köçürmək də olar. Şopenə hər yerdə olan sevginin bu təcəssümündən istifadə etdikdən sonra ilk dəfə gördüyüm bu “ifaçı dayanacaq”la şəkil də çəkdirməli oldum.
Musiqi şəhəri, Şopenin Varşavasının vizit kartoçkası sayılan Friderik Şopenin Muzeyi, Avropada ən müasir bioqrafik, dünyada ən böyük Şopen kolleksiyası sayılan muzeydir. Muzey çox müasir interyerli tarixi Ostrojski (Ostroqski) sarayında yerləşir. Kolleksiyaya əlyazmalar, yazışmalar, avtoqraflar, qeydlər, tipoqrafik partiturlar, həmçinin bəstəkara aid olan predmetlər daxildir. Muzeydə bəstəkarın musiqilərini və canlı səslə konsertini dinləmək mümkündür. Məni muzeylə tanış edən muzeyin məsul əməkdaşı Olqa Nieviadomska son altı ayda muzeyə 64 yeni eksponatın alındığını dedi.
Onu da qeyd edim ki, deyilənlərə görə muzeyə ən çox maraq göstərənlər yaponlardı. Mən orda olanda növbəyə dayanan 40 nəfərin təxminən yarısı elə yaponlar idi. Burada həmişə növbə olduğunu söylədilər. Mənim üçün vaxt proqrama uyğun olaraq ayrıldığından, xoşbəxtlikdən növbəyə durmalı olmadım.
Bura həqiqətən başqa aləmdi. Mənim Şopenin həyat və yaradıcılığı haqqında müəyən məlumatlarım olsa da və bu haqda bildiklərimi mətbuatda bölüşsəm də buradakı eksponatları, o cümlədən bəstəkarın ifa etdiyi royalı görmək, onun musiqilərini doğma şəhərdə və doğma məkanda dinləmək həqiqətən məndə tamam başqa bir hiss, ovqat yaratdı.

* * *
Müqəddəs Xaç kilsəsinə girəndə ibadət vaxtı idi. Mərasimin hələ bir müddət çəkəcəyini dedilər. Şopenlə bağlı olan yerlərin yaxınlıqda olduğunu bildiyimdən vaxtdan istifadə edib o yerlərə baş çəkdim.
17 yaşlı Friderik Şopenin 1827-ci idən Polşanı tərk etdiyi 1830-cu ilə kimi ailəsi ilə birlikdə yaşadığı, Çapcki/Krasinski sarayının bir hissəsi ziyarətçilər üçün açıqdır. Salonun interyeri o dövrün mebel və alətləri, Şopenin portreti və XIX əsr Varşavasının görünüşü qrafikası ilə quraşdırılıb. Şopen bəzi əsərlərini burada yazıb.
8 yaşlı Şopenin ilk açıq konsertini verdiyi, 2010-cu ildə açılan Kordeqard Şopen Mərkəzində bəstəkara həsr olunmuş hər cür nəşrlər var. Burda musiqiyə qulaq asıb, filmlərə baxmaq olar.
Bunların hamısı bir-birinə yaxın, Varşavanın mərkəzi Krakowskie Predmiescie küçəsinində yerləşir.
Mən Müqəddəs Xaç kilsəsinə qayıdanda artıq ibadət başa çatmışdı. Kilsəyə daxil oldum. Rahib ibadətə gələnləri dinləyirdi. Kinolarda gördüyklərimi ilk dəfə idi ki, canlı görürdüm.
Şopenin ürəyi saxlanılan yerə yaxınlaşıb doyunca baxdıqdan sonra razılıq alıb şəklini çəkdim. Bəstəkarın 1880-ci ildən kilsəyə qoyulmuş Leonarda Markoninin işi (əsəri) olan mərmər abidənin altındakı lövhədə belə bir yazı yazılıb: “Sənin xəzinən haqdadı, sənin ürəyin ordadı. Friderik Şopenə-Həmvətənlərindən”. (“Gdzie jest twoj skarb, tam i serce twoje. Fryderykowi Chopinowi-Rodacy”.)

* * *

Şopenin Varşavasına xüsusi gözəllik gətirən Kral Lazenkasındakı Friderik Şopenin abidəsi, bəstəkarın dünyada ən məşhur abidəsi sayılır. Bu abidəyə oxşar çox abidələr qoyulub. Bunlardan ən məşhuru, tam eyniylə onun kimisi Yaponiyadadır.
Yay vaxtı (mayın ortalarından sentyabrın sonunadək) saat 12:00-dan 16:00-dək heykəlin ətrafında açıq səma altında Şopenin pulsuz konserti verilir. 1959-cu ildən davam edən bu ənənə məşhur pianoçuların ifası ilə həyata keçirilir.

* * *

Tarixini, tarixi yaddaşını qoruyub saxlayan, əzizlərini-onu yaşadanları əzizləyən, sevdirən, üz tutub gələnləri həm keçmişə aparan, həm müasirliyi ilə qovuşduran Varşavanı Şopensiz təsəvvür etmək çox çətindi. Bəlkə də olmaz desəm, daha dəqiq olar. Şəhərin harasında olursansa ol, harasından baxırsansa bax, orda Şopenlə bağlı nəyi isə görürsən. Duyursan. Şopenin Varşavasında.
Qonaqların eşitdiyi ilk və son kəlmə – Şopen.


P.S. “2010-cu il Şopen ili” idi. Bütün dünyada keçirilən “Şopen ili” Azərbaycanda da yüksək səviyyədə, çoxlu sayda tədbirlərlə keçirildi. Bu tədbirlərin keçirilməsində Polşa səfirliyin, cənab səfirin və səfirliyin mədəniyyət ateşesi, xanım Yoanna Senkeviçin rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Cənab səfir Mixal Labenda mənə ünvanladığı məktubda Azərbaycanda Friderik Şopenin təbliğində mənim də rolumun olduğunu qeyd edərək təşəkkürünü, Polşanın Mədəniyyət və Mədəni irs naziri, cənab Boqdan Zdroyevski tərəfindən verilmiş “Azərbaycanda Friderik Şopen İlinin təbliğində xidmətlərə görə” fəxri diplomunu mənə çatdırmışdı. Bunlara görə cənab nazirə və cənab səfirə öz təşəkkürümü bildirirəm.

1 eylül 1995

desenli yol direkleri gibi
siyah – beyaz elbisede
okula geç kalmamaya çalışan çocuklar
dizilmişler yol kenarına
Sen ellerin koynunda
Camın önünde
Bekliyorsun yolumu

O boş vazo da bekliyor kırmızı güllerini
Bense siper köşesinde
Hayalimde sen
Avunmak için
… bir gül de bulamadım
odamda masama bırakayım
sararmış bardakta…
Telefon da yok
kuruca “bayramın kutlu olsun”la
koparayım seni cam önünden.
Savaş telefonlarının kodu başka
burda tebrikler söylenmiyor
İçki de içmiyorum
içip unutayım sensizlik günahlarımı.
Bu gece sensizlik ateşleri
Kaçırır uykularımı.
Karanlıkkutlamalarla dolu
dolmus gözlerimin
kaygılı bakışlarını
sana gönderiyorum
hudut direkleriyle


Dilenci kadın

Bir kimsesi bulunmamak
Kayb olan yıllar
İçindeki soğukluk
Üzerinde oturduğun taşı bile
Titretir
Bu soğukta
Ellerin gibi

Duan beddua misali
Ateş salar
Baş eğmiş vucutuma
Kapa
Kapa öpüşü sıvazlanmayı
Unutmuş ellerini
Al beni koynuna yavrun misali
Vur sırtıma elini
Vur sırtıma
O zayıf eller
Değişsin utanç dolu görüntünü

Sonbahar

turnalara karışıp gitmem
bu ülkenin kışından
kutsaldır karı benimçin
çatlamış narı benimçin
karla kaplı patikalar
sökülür yatağından
çocukluğum son bulur
tozlu, kirli odamda
tütsüsü başından çıkan evin
içinden yalnızlık ateşi kalkıyor
nehrin buz örtüsü
dudaklarımı yakıyor

beni özleme alıştırıyor yokluklar

Sensizlik

yapraklar
lambayla saklanbaç oynuyor dışarıda
yalnız evde hatıralar
hayaller tepenin öbür tarafında
garibim
nur saçan yıldızlar tanımaz beni
sabahlar her şey
dereler kadar mavi ve derin
uykusu kaçmış gecelerde
sensizlik
ışığı sönmüş pencere kadar

Nigarançılıq

Nigarançılıq

Taleyin boz fəsli dəyişmir hələ,
bu ömür baharla sevişmir hələ,
gecədə ay da yox, gündüz də belə,
gün keçir, ay ötür, könül nigaran.

Günahlar atılır zamanın üstə,
ömürlər əriyir gümanın üstə,
yaxşılar savaşır yamanın üstə,
gün keçir, ay ötür, könül nigaran.

Əllərdən qaçanlar gözlərdən qaçır,
kar qulaq haqq olan sözlərdən qaçır,
yorulan yollar da izlərdən qaçır,
gün keçir, ay ötür, könül nigaran.

Tabladıq dərdlərə dözənə qədər,
xərcləndik günləri üzənə qədər,
yaşadıq bu ömürü çözənə qədər,
gün keçir, ay ötür, könül nigaran.

Yuxu

Yuxumu qarışdırmışam
yuxumda dəniz pişikləri
əqrəbdən asılan fikirlər
udur gecə saatlarını
zamansız qaranlıq asılıb pəncərədən
ayın son işartıları yox olur göy üzündən
əriyən gecə səhərə doğru axır
pərdənin solan gülləri
maddım-maddım üzümə baxır
xəfif çox xəfif bir rüzgar əsir
dolaşıq düşüncələrdən
olmadığım gecə hələ qurtarmamış
səhərın gümanları yapışıb
qapımın darıxan dəstəyindən
qulağıma qışqırır itən zaman
dağılır boş məkan
bu gecə sən yoxsan yuxularımda
bu gecə mən də yoxam yuxularımda
gündüzlər taqətim yox
gecə ixtiyarım

gecə də mənim deyil gündüzlərim tək
zamansız qaranlıq asılıb pəncərədən
zamansız qaranlıqda
həsrətim intizarım
zamansız qaranlıqda
saatın əqrəbindən
asılmışam sanki mən

sən

süzüb ayaqdan başacan
baxib dodaqdan qaşacan
səni gözlərimə yedirdəcəyəm
sonra da
oturub ayna qabağında
könlümə köçürəcəyəm


Qara buludlara yazılan şeir

Buludlar qaralır, yenə hardasa,
sular axarından çıxacaq yenə.
Bu dünya təzədən düzələn deyil,
həsrət ürəyimi sıxacaq yenə.

Ayın ötən gündən görünmür üzü,
görünmür torpaqda bir insan izi,
gündüz dəniz üstə gəzən buludun
yenəmi qəfildən dolacaq gözü?!

Daha torpaqlar da dözmür, sürüşür.
Otağım sabahdan bir quş yuvası.
Daha olanlar da əriyib gedir
çözülmür ölümlə qalım davası.

Titrəyir üzülən xəlbir əllərim
əlimə gələnlər əlimdə qalmır,
nə qədər yeriyim özgə önündə
önümə aldığım önümdə qalmır.

Küləyə qoşulub gedəydim gərək,
üstümə tufanlar yüyürür indi.
Ötən günlərimi xəzan qarışıq
kor fələk qapıdan kürüyür indi.

Serce Chopina (poemat)

Był pan w Stambule.
Byłam na koncercie.
Uszczęśliwił pan bardzo nieszczęśliwą kobietę.
Jej oczy patrzyły na palce niczym na dwa liście
spoglądające na deszcz.
“Zapomniałam wszystko” pisze w liście.
Oprócz rozpaczy nie ma co zapomnieć.
“Płakałam – mówi, - uspokoiłam się”.
“Świat jest piękny” - mówi, - piękny, jestem spokojna”.
Jesteś jedyną osobą, której zazdroszczę, mistrzu.

Nazim Hikmet
“List do D. Ojstracha”

Uwertura

Kościół Świętego Krzyża,
msza wieczorna, dźwięk organów.
Jedna obca dusza tłucze się
w głosie organów,
w katolickim kościele polskim
w smutnej muzyce Chopina.
Dawna Warszawa w smutku Chopina,
w wieczór grudniowy
powietrze jak ołów ciężkie1.
Warszawa –
miasto barokowych kościołów,
bruków,
i białych chmur.
Miasto wspomnień, marzeń,
buntów,
krwi
i nadziei.
W tłumie hotelowym
jestem samotny,
w mieście obcego języka
jestem jak niemy.
Tylko muzyka Chopina
w tej chwili jest ze mną,
muza znów puka do drzwi moich –
idź do kościoła Świętego Krzyża,
słuchaj głosu organów.
Zapal świecę w kościele
na znak pamięci o Chopinie
zapomnij o sobie, o swoich słowach,
tej nocy
Chopin odwiedzi cię we śnie.
________________________________
1 Interpretacja z Nazima Hikmeta

Polonez

Lampy uliczne nie mogą zajrzeć
w okna 26 piętra.
Z 26 piętra Novotelu
patrzę na Warszawę nocą.
Noce warszawskie
w muzyce Chopina.
W tym hotelu
w tym oknie
tak jakby zatrzymał się czas
i jakby po tylu latach
w tej chwili Chopin zapuka w drzwi.
Droga z Warszawy do Paryża
z Paryża do Warszawy
tak krótka jak nokturn,
tak długa jak tęsknota.
Życie niczym zeszyt do nut
na każdej stronie nowa miłość,
nadzieja, rozłąka, smutek...
Ktoś nagle zapuka w drzwi
przestraszę się jak gołąb.
Pojawi się Chopin
z podniesionym kołnierzem płaszcza.
Uśmiechnie się pan Chopin,
spojrzy na mnie tajemniczo
i z moich żył
popłynie znów wiersz
z muzyką Chopina.
Łagodny wieczór grudniowy,
po latach miasto Warszawa
jak muzyka Chopina płynie
niebieska rzeka Wisła.
Słychać nokturny Chopina
w wieczornej ciszy
jest spokój serca
w muzyce Chopina,
to moja dusza tłucze się
w głosie organów.
Słychać muzykę Chopina
w ciszy miasta...
Tylko zazdrościć można
uczuciu wolności
dzisiaj w moim sercu, w mej duszy.

* * *
Jak gdyby zwykły wieczór grudniowy sprzed 30 lat,
po obcym mieście w ciemnościach
krąży moja młodość, którą zgubiłem w Baku,
w Parku Kazimierzowskim w Warszawie.
“Ani ty o tym nie wiesz, ani policjant”2,
_______________________________
2 Nazim Hikmet

wśród gołych drzew,
na pustych ławkach,
nieśpiące wspomnienia moje
po tamtej stronie miasta.
Pewna niebieskooka pani weźmie mnie za rękę,
zawstydzi się ręka,
zawstydzi się jedynie znajomego księżyca,
zawstydzi się obcych spojrzeń.
W ciemnościach nocy
światła z Mostu Świętokrzyskiego
przeprowadzą mnie przez Wisłę.
Zasypiająca noc
spędza mi znów sen z powiek,
tej nocy znów pozostanę bezradny
przytulony do swojej młodości
na skrzydłach snu.
... ulice warszawskie,
noce warszawskie...
Muzyka Chopina
jak anioł machając czerwonymi skrzydłami
lata i lata
po Warszawie, Wiedniu, Paryżu.

* * *
Muzyka staje się sznurem żurawim.
Nokturn gdzieś znika we mgle,
cień Chopina krąży po pustych ulicach,
w nocy, gdy księżyc tańczy na niebie.
Wisła płynie wolno –
księżyc z nieba na ziemię patrzy.
“Kiedyś rozpłaczę się na palcach Chopina”3,
Chopin nie dowie się o tym,
nie wytrze moich łez.
________________________________
3 Cytat z Tahira Gurbanova

Mazurek

Eugene Delacroix4, Fryderyk Chopin
dwóch romantyków
krąży po świecie przy świetle księżyca.
Światło księżyca migoce
w smutku i radości.
___________________________________
4 Przyjaciel Chopina, malarz francuski,
autor Portretu Chopina i Portretu George Sand.

Słodkie wspomnienia grają mazurka
na kartkach zeszytu do nut,
palce płoną, palce palą się,
w smutku i radości.

Przykryj się kartką papieru,
by nie otulał cię smutek,
gdy wilgotnieją ci oczy,
to już tak będzie bez końca.

Piękne dni uciekną,
uciekną i nie wrócą,
jesteśmy oderwani od matki ojczyzny,
nie uśmiechniemy się więcej.

Pieśni w nas
raz śmieją się, raz coś mówią,
płaczących palców głos
do niebios dojdzie.

Ptaki wędrujące ze wschodu na zachód
powędrują z zachodu na wschód,
nie pokładaj nadziei we mnie,
rozłąka będzie silniejsza ode mnie.

Twój świat, mój świat,
twój smutek, mój smutek.
Na ziemi tej zwanej ojczyzną
posadziłem radość, zerwałem smutek.


Nokturn

W pokoju moim Chopin...
teraz możecie iść,
idźcie i obserwujcie z daleka
ostatni dzień mój,
ostatni oddech.
Chęć kogoś,
kto chce żyć.
Póki brzmi mały nokturn,
i ja,
i moje życie,
oboje jesteśmy samotni...

Vagif Samedoglu

Przyjacielu mój,
zagraj nokturn,
oderwij mnie ode mnie samego,
zabierz mnie ode mnie.
Niech płyną z palców
łzy Chopina -
smutna melodia,
świat ten to słodki sen,
świat ten to gorzkie urojenie.
Tej nocy nie ma księżyca,
tej nocy powietrze spokojne,
gdzieś w ciemności
panuje ciemna cisza.
Tylko czarne pianino
stoi pośrodku świata,
przy pianinie
siedzi widmo –
myśli Chopina,
przygnębione i smutne.

Allegro

Widać różę w ciemności
wyobraźnia przy Chopinie.
W oknie stoi George Sand5,
________________________________
5 George Sand–francuska pisarka,kochanka Chopina

na plecach para skrzydeł.
Stary jest ten świat
ktoś płacze, ktoś się śmieje,
w płomieniach jest ten świat
ktoś zabija, ktoś umiera.
Chopin przez muzykę
modlił się do Boga,
płonąc wewnątrz ciemności.
Góry znów się ruszają,
dobro i zło kłócą się,
na niebie chmury tańczą,
na ziemi rozlewają się morza.
Chopin gra
gra z półzamkniętymi oczami,
tęskniącym za Polską
sercem pełnym smutku
Pozostawił ojczyznę,
nie mógł wrócić,
nie wytarł łez
zranionej ziemi.
Serce Chopina,
kwiat nadziei.
Eh, jak bardzo kochał on
Warszawę, Wisłę,
płoną policzki
anioła przy oknie...
Topią się we łzach
oczy muzyki,
przypominają się w tej chwili
słowa poety:
“Teraz w siwiźnie moich włosów jesteś
w ataku mego serca
w zmarszczkach czoła
ojczyzno moja...”
Nazim Hikmet napisał te słowa
w Paryżu,
Chopin swój “Marsz żałobny”
grał w tym mieście.
Nazima pochowano w Moskwie,
Chopina w Paryżu.
Lecz serce Chopina
śpi w Warszawie
w Kościele Świętego Krzyża.
Kościół Świętego Krzyża,
msza wieczorna – dźwięk organów.
“Kochana moja, różo moja,
zaczęła się moja podróż do ziemi polskiej”.
“List polski” Nazima Hikmeta
czytam w Warszawie
słucham Chopina
wspominając ziemię ojczystą Karabach.
W Warszawie na 26 piętrze Novotelu
cierpię z tęsknoty:
“Moja droga, Ojczyzna jest dobra,
do ubierania całun dobry,
do wędrówki obczyzna,
a do umierania Ojczyzna dobra.”
Pradziadek Nazima Hikmeta
był polskim emigrantem
“Gdzie nie było Polaka,
tam, gdzie była walka za swobodę?”
Nazim walczył przez swoje wiersze
w walce za wolność.
Chopin przez muzykę
wołał do wolności,
Nazim z Moskwy
Chopin z Paryża
wołał do ludzkości.
Walczący za wolność
bohaterami są, mężami,
którzy pokonują śmierć...
Idziemy w ślady
tych, którzy pokonują śmierć,
modlimy się
za pokonujących śmierć.

Walc

Znaki losu na mojej twarzy
złorzeczenie losu, błogosławieństwo anioła
Paqanini muzyką oczyszczał grzechy
kto wie, może był uwielbiany przez Boga
może mścili się na nim zamiast na Bogu
nieskończony ten wiersz
Paganini, oddaj mi swój los

Adil Mirsejid

Życie jak zeszyt do nut
życie człowieka jest krótkie jak nokturn.
Nie wierz losowi
nie daj sie oszukać,
wstań i tańcz powoli.
Nie daj się oszukać
wysokim nutom, basom,
co to za miłość, nie mów,
czym się skończy ten świat,
nie pytaj mnie, nie wiem.
Gdziekolwiek pójdziemy,
znajdą nas rozłąka i śmierć.
Kościół Świętego Krzyża,
msza wieczorna – dźwięk organów.
Serce Chopina,
kwiat nadziei...
Człowiek rodzi się z ziemi
z ziemią się połączy,
pod kopułą nieba
pozostają tylko nasze głosy.
Samotne duchy posłuchają
głosu naszej duszy,
naszej chęci życia
w cieniu śmierci.
Nie zabieraj nam, Boże,
Twojego świętego oddechu
nie zabieraj nam, Boże.
Kościół Świętego Krzyża,
msza wieczorna – dźwięk organów.
Serce Chopina,
kwiat nadziei...

* * *
Rozłąka odwiedzi mnie
na skrzydłach muzy,
gdzieś w nocy Warszawskiej
zblednie rozłąka, zwiędnie.
Na obczyźnie tego obcego świata
serce moje łomoce, serce dygoce,
urojenia wołają do walki
na płomiennych nutach pianina.
Gdzieś daleko deszcz spadnie,
ptaki przestraszą się w gniazdach,
tęsknotę lat czuć w pokoju
w smutnej melodii polskiej.
W smutnej melodii polskiej
szukałem wsparcia daleko od ciebie,
daleko od ciebie noce są długie,
i miejsce ostyga w ciepłej pościeli.
Ptaki śpiewają po polsku, kwiatuszku,
blisko minionej miłości,
jestem samotny, znów jestem sam,
w smutnej melodii polskiej.
Lecz tej rozłące nie brakuje nadziei,
nie brakuje nadziei wierszom,
poświęcam tobie z dalekiej Polski
wiersz do muzyki Chopina.

Requiem

“Ktoś z tęsknotą
gra walca Chopina”.6
Niczym fala
raz podnosi się,
raz się opuszcza muzyka.
Para wyobraźni tańczy,
swoją muzykę tańczy Chopin
z muzą Aurore Dupin7
w oczach łzy
niech się nie skończy ten walc.
W tym walcu człowiek tonie w szczęściu,
w tym walcu
człowiek umiera
i rodzi się ponownie.

Serce Chopina,
kwiat nadziei...
Moje spojrzenia
spojrzą z okna,
tułacze myśli
po ulicach
przechodząc przez
różne zakręty są
raz po tej,
raz po tamtej stronie miasta,
chodzimy sam na sam
z muzyką Chopina
wyciągnąłem rękę z 26 piętra
ręka na szybie
mój cień wędruje z Chopinem na Marszałkowskiej
w warszawskiej nocy grudniowej...
____________________________________
6 Vagif Samedoglu
7 Prawdziwe imię George Sand: Amandine-Aurore-Lucile Dupin

2010

Przełożyła Ilaha Karimova-Kiecenka

Polşa-Litva sərhədində Çeslav Miloş Bayramı, Mədəniyyətlər Dialoqu və ədəbi görüşlər

... O gün Polşada bütün yollar Krasnoqruda gedirdi. Elə bütün maşınlar da. Qonaqlar da.
Bir neçə saatdan sonra Polşanın şimalında, Litva ilə sərhədin yaxınlığındakı Krasnoqrudda Çeslav Miloşun 100 illik yubleyi ilə əlaqədar təntənəli surətdə açılışı olacaq Beynəlxalq Dialoq Mərkəzi binasının önündə böyük hərflərlə yazılmış “Bədbəxt o kəsdir ki, gedir və geri qayıtmır” Oskar Miloş “ yazısına diqqətlə baxdığımı görən gənc, “bu niyə bura yazılıb, bunun bura nə adiyyatı var” söylədi. “Çox yaxşı və yerində deyilmiş ifadə olduğunu bildirdim”. Gəncin Çeslav Miloşun yaşadıqlarından o qədər də xəbərdar olmadığını anlayaraq bu fikri deyənin kimliyi və onu niyə dediyini izah etməyə çalışdım. Onsuz da tədbirin başlanmasına hələ qalırdı. Qonaqlar yavaş-yavaş yığışmağa başlayırdılar.
1934-cü ildə hüquq diplomunu müdafiə etdikdən sonra ədəbiyyatı öyrənmək üçün Çeslav Miloş Parisə dedir. Parisdə diplomat və şair olan, fransızca yazan əmisi, Oskar Miloşla görüşür. Parisdə qaldığı bir il şairin həyatında çox mühüm rol oynayır. Çeslav Miloş əmisinin onun dünyaya baxışının formalaşmasında mühüm rol oynadığını və ona “bədbəxtlik qapını döyəndə ümidsiz olmamağı” öyrətdiyini tez-tez xatırlayırdı. Uzun müddət Polşadan uzaq düşən, geri qayıtmağına icazə verilməyən Çeslav Miloş Vətəndən ayrı yaşamağın, başqa dil mühitində tanınmanın necə məşəqqətli olduğunu, amma bütün bunlara dözərək uğurlar qazanmağın mümkünlüyünü görəndə də. Nobel mukafatı aldıqdan sonra əsərlərinin oxunmasına qadağa qoyulmuş doğma Polşaya milli qəhrəman kimi dönəndə də. “Gedərək qayıtmağın xoşbəxtliyi”ni yaşayanda da. Gözəl Polşaya, onun meşələrlə, göllərlə, yaşıllıqlarla örtülü şimalında həsrət baxışın sevincini duymaq, hiss etmək, ağacların boynuna sarılan, göllərin səthinə yayılan, yaşıllıqları qoynuna alan və bu gün də bütün qonaqları sehrləyən hüdudsuz sevginin dolaşan mehləri üzümüzə toxunurdu, qoynumuza dolurdu. Uzun ayrılığın vüsal sevincini anlatmaqda qələm də acizdir. Vətəndən ayrı düşmüş mən də, neçə illərdir o qayıdışı, o sevinci yaşayacağımı gözləyirəm.

Polyaklar Çeslav Miloş təkcə Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı almış ilk polyak şairi olduğuna görə sevmirdilər. Polyaklar Çeslav Miloşu Qərbdə Polşa autsayder sayılan dönəmlərdə polyak ədəbiyyatını bütün dünyaya, o cümlədən ingilis dilli cəmiyyətə tanıtdaraq sevdirdiyinə görə sevirlər.
Çeslav Miloş Azadlıq üçün mücadilə aparanların əzab-istirab dolu yollarının sondakı sevincinin əbədi olduğunu göstərdi.
Çeslav Miloş təkcə Polşanın yox, bütün poeziya sevənlərin sevimlisi olduğundan bu möhtəşəm tədbirə, bu sevincə qoşulmaq üçün Amerika Birləşmiş Ştatları, Fransa, Belçika, Hollandiya, İsveç, İsrail, Litva, mənim təmsil etdiyim Azərbaycandan, Ukraina, Rusiya, Belarus və s. ölkələrdən şairlər, filosoflar, incəsənət xadimləri qatılmışdırlar.
Tədbir bir neçə hissədən ibarət idi.
Tədbirin rəsmi hissəsində Polşa Respublikasının Prezidenti Cənab Bronislav Komarovski, Litvanın Prezident Adminstrasiyasının rəsmisi, Polşanın Mədəniyyət və Milli İrs, Təhsil nazirləri, Litvanın Mədəniyyət naziri və başqa rəsmi şəxslər və ailə adından Çeslav Miloşuun oğlu Anton Miloş çıxış etdilər.
Cənab Komarovski Avropa Birliyindən, onun sərhədləri məsələsindən, Polşa-Litva sərhədindən, Mədəniyyətlərin Dialoqundan, bu tip tədbirlərin xalqlararası əlaqələrin inkişafındakı rolundan danışdı. (Səhərisi gün Avropa İttifaqına sədrlik Polşaya keçirdi.) Çıxışlardan sonra Cənab Komarovski Beynəlxalq Dialoq Mərkəzinin qırmızı lentini kəsdi və muzeylə tanışlıq başladı. Muzeyə baxış zamanı iştirakçılar onlar üçün hazırlanmış Miloşun divardan topa şəkildə asılmış şeirlərini və şəkillərini cıraraq verilmiş xüsusi qutuya yığıb özləri ilə yadigar olaraq götürürdülər.
Sonra müxtəlif yerlərdən gəlmiş filosoflar çıxış etdilər, şairlər şeirlər oxudular. Tədbir sonda incəsənət ustalarının iştirakı ilə yekunlaşdı.
Fasilələrdə tanışlıqlar, fikir mübadilələri aparılırdı. Bu fasilələrdə mən Polşanın ünlü simalarından biri olan, şair, nasir, esseist, beynəlxalq ədəbi mükafatlar laureatı Adam Zaqayevsk, Litvadan gəlmiş şairlər, o cümlədən Martselius Martinaitis, Rusiyadan olan tərcüməçi Roitman, “Siyena” Mədəniyyət Mərkəzinin Direktoru cənab Kşiştof Çijevski, Krakovdakı Kitab İnstitunun rəhbərliyi ilə ayrı-ayrılıqda söhbətlər etdik. Təbii ki, söhbətlər əsasən, ədəbiyyatdan, tərcümədən, əlaqələrdən olurdu.
Onu da qeyd edim ki, Miloş Litvada doğulduğundan litvalılar onu öz şairləri kimi sevirlər və bu tədbirə də qonaq qismində ən çox qatılanlar elə litvalılar idilər. Çeslav Miloşun yubley tədbiri Litvada da qeyd edilmişdir.

Səfərdə əsas məqsəd bu tədbirdə iştirak etməklə bərabər, eyni zamanda bəzi görüşləri də keçirmək nəzərdə tutulmuşdu.
Belə ki, Polşa Ədəbiyyatının Sənədləşməsi və Tədqiqatı İnstitutunda, Mədəniyyət və Milli İrs Nazirliyində görüşlərim oldu. Varşava Univerisitetində türkoloq, prof. Danuta Xmeilovska və polşanın məhşur şairi, prof. Andjey Zanievsk ilə də görüşdüm.
Bütün görüşlərdə olduğu kimi bu görüşlərdə də Azərbaycan-Polşa ədəbi əlaqələrinin inkişafı, bədii əsərlərin tərcüməsi və nəşri, əbədi mübadilələrin aparılması müzakirə mövzusu idi. Onu xüsusi qeyd etmək istəyirəm ki, Polşanın Azərbaycandakı səfirliyinin dəstəyi ilə ərsiyə gəlmiş Səlim Babullaoğlu ilə mənim tərcümə etdiyimiz “Çağdaş polyak poeziya antologiyası” kitabını görən hər kəsin gözlərində təəccüb və sevinc açıq-aydın hiss olunurdu. Çünki Polşada ədəbiyyata və mədəniyyətə xüsusi önəm verilib. Polşa ədəbiyyatının tərcüməsi və yayılması sistemli şəkildə proqram formasında həyata keçirilir. Bununçün xüsusi institut məşğul olur. Bu çox təqdirəlayiqdir və öyrəniləsidir. Bu təbliğatın ən yaxşı formasıdır. Sevindirici haldır ki, bizdə də bu tip layihələrin hazırlanması yönündə işlərə başlanılır.
Polşalıların gəldikləri bir qənaət var ki, çətin, çox əzablı tarixdə xalqın milli özünüdərki siyasətdə deyil, ədəbiyyatda özünü tapdı. Bəlkə də buna görə Polşada şairlərə xüsusi bir xoş münasibət var. Mən qonaqpərvərlik, mehribanlıq gördüyüm Polşanı və polyakları ona görə daha çox sevdim.

Sonra Varşavadakı Adam Miskeviç adına Ədəbiyyat Muzeyinin Direktoru Ph.D Yaroslav Kleynoski ilə görüşdüm. Cənab Kleynoski “Çağdaş polyak poeziya antologiyası” və mənim “Qarabağ rüzgarları” kitabımı, eyni zamanda dahi polyak bəstəkarı Şopenin 200 illiyinə həsr etdiyim “Şopenin ürəyi” poemamın polyak və azərbaycan variantlarını muzeydə eksponar kimi saxlanılacağını bildirdi. Antoloğiyanın həm də Çeslav Miloşla bağlı sərgidə nümayiş etdiriləcəyini söylədi.
Polşa PEN klubunun prezidenti Adam Pomorsk ilə görüşdə ümimiyyətlə PEN klubların, o cümlədən Şərqi Avropa ölkələrində və keçmiş Sovet ölkələrindəki PEN klubların fəaliyyəti, ədəbiyyat, nəsr, oxucu məsələləri, ölkələrimizin tarixi, oxşar cəhətlər, əlaqələr, Qafqaz, əksər görüşlərdə olduğu kimi Qarabağ və başqa mövzularda xeyli söhbətlərimiz oldu. Həm Varşavada, həm də Krasnoqrudda görüşdüyümüzdən söhbət üçün xeyli vaxtımız var idi.

Polşada çox yerlərdə olmaq istərdim. Keçən il bəzi səbəblərdən 200 illik yubiley tədbirində iştirak edə bilmədiyim Dahi Şopenin Varşavadakı ev muzeyində olmaq və onun ürəyi saxlanılan Müqəddəs Xaç kilsəsini görmək istəklərimdən biri idi. Çox sevinirəm ki, bunlar mənə nəsib oldu. Bir də Köhnə Şəhərdə. ABŞ-ın Azərbaycandakı səfiri, Cənab Meytu Brayze xaralıqlığa çevrilmiş mənim doğma Ağdamımı II Dünya müharıbəsindən sonrakı Varşavaya bənzətmişdi. Mən Ağdamın gələcəyinə baxmaq, eksponatlardan bu günkü-gedə bilmədiyim şəhərimi görmək istəyirdim. Gördüm. Keçmişin acısıyla bu günün sevincinin arasındakı çaşqınlıq içindəydim. Onu bilirəm ki, sol gözümün baxışlarının daşıdığı yük Vislanın suyuna qarışıb axırdı.

Azərbaycan Respublikasının Polşadakı səfiri, cənab Həsən Həsənovla da görüşümüz oldu. Keçirilən görüşlər, Polşa-Azərbaycan ədəbi əlaqələri, onların inkişafı və gələcək əməkdaşlığı barədə fikir mübadiləsi apardıq.


Ümumilikdə, həm tədbir, həm də görüşlər mədəniyyətlərin və ədəbi əlaqələrin bundan sonrakı inkişafında, mədəniyyətlərin dialoqunda xüsusi rol oynayacağı görünməkdəydi. Bütün görüşlərdə bu kimi tədbirlərin hər bir ölkədə düzənlənməsi və bundan ancaq ədəbiyyatın və mədəniyyətin qazanacağı xüsusi vurğulanırdı.
Görüşdüyüm şairlərin, tərcüməçilərin, mədəniyyət xadimlərinin görüşdən məmunluqlarını və Azərbaycandakı mədəni tədbirlərdə iştirak etmək arzusunda olduqlarını bildirdilər.
İnanıram ki, əlaqələr artdıqca, genişləndikcə polyak ədəbiyatını azərbaycan oxucusu daha yaxından tanıyacaq. O cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatını polyak oxucusu. Bu sahədə işlərin səmərəli aparılması üçün danışıqlar və müzakirələr davam etdirilməlidir.

Çeslov Miloşun şeirlərinin işıgı Krasnoqruddan ayrılan insanların gecə yoluna işıq salırdı.


Polşa. Varşava-Krasnoqrud.
01.07.2011

Şəhidlər xiyabanı, Şuşa -2010

İlk dəfəydi ki, Şəhidlər Xiyabanında belə səslər eşidilirdi. Bu gün bura fərqli bir məkana çevrilmişdi. Saralan ümidlər göyərməyə başlayırdı. Ümidlər göz yaşlarını silib qurutdu. Qəbirlərin əyilmiş qamətlərini dikəltdi. Bu səsi daha yaxından, daha yaxşı eşitməkdən yana. Gəldikləri yerlərdən daima eşitdikləri bu səsə birlikdə qulaq asmaq üçün ruhlar da bura cəmləşmişdilər.
Bu səs, burada qəribə səslənirdi. Bu isə təkcə fərqlilikdən deyildi. Bu səs nə müsabiqə, nə özünü tanıtım, nə özünə tamaşaçı yığmaq üçün idi. Bu həsrətin səsiydi. İllərin həsrətinin səsi. Həsrətliləri qovuşduracaq, təmiz, kövrək, həzin, yanğı dolu bir səs. Bu səs burda uyuyanların kimisinə oğul, kimisinə nəvə olan körpələrin, uşaqların səsiydi. Şuşaya çağırış səsiydi. “Şur” üstündə köklənmiş bir haray idi bu səs; Fidan körpələrin səsində.
Ilk cərgələrdə ötüb gedənlər də bu səsi eşidib geri qayıdırdılar. Çıxışlara qulaq asan yox idi. Hər il eşitdikləri sözlərin növbəti sözlər, vədlər olduğundan bezən insanlar ümidlərini bu səsə bağlamağa gəldilər.
Hamı bir anlığa arxaya çevrilib lap yaxınlıqdakı Müdafiə Nazirliyinə sarı boylandı.
Şuşalı uşaqlar muğam oxuyurdular. Şuşa, Qarabağ haqda şeirlər deyirdilər.
Quşlar da budaqlardan sakitcə boylanırdılar. Bu gün qərənfillər də başlarını dik tutmuşdular.
Bu gün Şuşa özü bura gəlmişdi.
Şuşalı uşaqlar bu gün buranı Şuşaya çevirmişdilər. Sanki bu gün hamı Şuşalıydı. Bu səsin sehrinə düşüb hamı daxilən onlara qoşulurdu. Böyüklər “Segah” oxuyurdular, uşaqlarsa “Şur”.

* * *
200 tarixi abidə, 2 sanatoriya, görkəmli sənət adamlarının ev muzeyləri, 70 yerlik turist bazası, 5 minə yaxın eksponatı olan Şuşa tarix muzeyi, Dövlət xalça muzeyinin filialı və xalq tətbiqi sənəti muzeyi, Qarabağ dövlət tarix muzeyi, Xan mağarası, Qaxal mağarası, Şuşa qalası da olmaqla bütövlükdə 279 dini, tarixi və mədəni abidə, dağıdılmış 7 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi, 22 ümumtəhsil məktəbi, mədəni-maarif, kənd təsərrüfatı texnikumları, 8 mədəniyyət evi, 14 klub, 20 kitabxana, 2 kinoteatr, 3 muzey, Şərq musiqi alətləri fabriki, Azərbaycana məxsus olan erməniləşdirilmiş bir çox abidə bu səs üçün darıxmışdı.

* * *
Bakının ən uca zirvəsindən səslənən bu səs buludsuz bir havada Şuşaya yol almışdı. Şuşaya gedirdi. Şuşaya çatırdı. Şuşada eşidilirdi bu səs. Şuşa neçə illərdi eşitmədiyi, yadırğadığı, həsrətində olduğu bu səsi sinəsinə çəkirdi. Bu səslər bu yolun nə qədər qısa olduğunu anlatdı, bu yolun çox uzaq, gedilməz olduğunu deyənlərə.

* * *
Bu səslər Parlamentin zallarına doldu. O yumşaq, rahat kresloları daşlaşdırdı. İclas zalı ciddiləşdi. Zalın çoxdan dəyişiləsi ovqatını dəyişdi. Ovqatları dəyişdirdi.
Səslər insanlara, şəhərə doğru axırdı. Yaxındakı evlərə, sütunlu binaların möhkəm, çox möhkəm bağlanmış qapılarından içəri dolurdu.
Üstündən bir il keçməsinə baxmayaraq buralarda eşidilən o səs millətin ruhunu artıq özünə qaytarmışdı. Yatmış, yatızdırılmış vicdanları oyatmışdı.
Burda uyuyanlar lazımı qurumların bura bu qədər yaxın olduğunu ilk dəfə duydular.
Bu gün qalada deyil, qıraqda yatanları oyatmağa gəlmişdi o səs.
Bayaqdan ləpələri belə dayanan, susan Xəzər, səs kəsilən kimi coşmağa başladı. Xəbər apardı üz tutub o biri sahillərə.

* * *
Şəhidlər Xiyabanında Şuşalı uşaqlaq oxuyurdular.
Mərasimin sonunda Şuşa şəhər 2 saylı orta məktəbin şagirdlərinə, onların müəllimələrinə bizə bu anı yaşatdıqlarına, bizləri xəyalən də olsa, bir anlığa o yerlərə apardıqlarına görə təşəkkürümü bildirəndə onların çöhrələrini görəydiniz. Nələr yoxuydu o kövrək baxışlarda. O xoş çöhrələrdə.

* * *
Şuşalı uşaqlaq oxuyurdular Şəhidlər Xiyabanının əbədi sakitliyində. Buranın sakinləri heç vaxt belə rahatlanmamışdılar, ruhlanmamışdılar. Uşaqların səsi qələbənin uzaqda olmadığını deyirdi. “Bizdən sonra da döyüşə biləcək oğullar var, daha başqa səslər, başqa sözlər eşitmək istəmirik”, oxunurdu boylanışlarında.

* * *
Bu səs yaddaşın toqquşan səsiydi. Qanımıza, iliyimizə hopmuş Cəngi səsiydi. Bizi qabağına qatıb müqəddəs Qarabağa aparan işıqlı bir səs idi. Yollarımıza işıq salan səs.
Bu səs dolanbac yolları aşaraq qalaya daxil oldu. Köhnə küçələri, uçuq-sökük evləri, Şuşanın 17 məhələsinin 17-sini də dolaşaraq Cıdır Düzünə qalxdı. Ətrafa boylanıb qəfil haray çəkdi. Çoxdandır heç kimim qalxmadığı Məscidin minbərindən bir anlığa toz qopdu.
Bu gün Şuşada dağlar, daşlar əks-səda verib oxuyurdular. Neçə illərdi yox olmuş Xarı Bülbül bu səsin sədasına gəlmişdi. Bizlərdən daha etibarlı olan təbiət də bu səsə oyanmışdı.
Hamını öz muğamı ilə heyrətləndirən Azərbaycanın ən qədim tarixi vilayətlərindən olan Qarabağın dilbər guşəsi, mədəniyyət beşiyi-Şərqin Konservatoriyası sayılan Şuşa, bu gün çoxdan eşitmədiyi bu səsin sehrinə düşmüşdü.

* * *
Şəhidlər Xiyabanında Şuşalı uşaqlar oxuyurdular. Şuşada oxuyası, Şuşada oxuyacaq uşaqlar oxuyurdular.

QАRАBАĞ BАYАTILАRI

Qаrаbаğdа tаlаn vаr,
Zülfün üzə sаlаn vаr.
Gеdirsən tеz qаyıt gəl,
Gözü yоldа qаlаn vаr.

Bаğındа bаğlığın vаrmı,
dаğındа dаğlığın vаrmı,
köynəkdə аğlığın vаrmı?-
Q А R А B А Ğ.

Cаn аtırаm çiçəyinə,
əlim çаtmır ətəyinə,
nеcə qоnum pətəyinə,
Q А R А B А Ğ.

Sənsiz аrаn, yаylаq itib,
yаddаn çıхmаz оylаq itib,
su quruyub, çаylаq itib,
Q А R А B А Ğ.

Cığır dоlu izim hаnı,
еşidilən sözüm hаnı,
о həyаlı üzüm hаnı,
Q А R А B А Ğ.

Qırılıbdı budаqlаrın,
qоyunsuzdu yаtаqlаrın,
quzulаyıb оtаqlаrın,
Q А R А B А Ğ.

Çаylаrındаn sulаr ахmır,
şimşək dаhа еlə çахmır,
ruhlаr məni tək burахmır,
Q А R А B А Ğ.

Işıq gəlmir çırаğındаn,
хəbərsizəm sоrаğındаn,
nеcə çıхım qınаğındаn,
Q А R А B А Ğ.

Bu yеrlərin təhnəsi bоş,
Cıdır düzü, səhnəsi bоş,
dədə-bаbа məhləsi bоş,
Q А R А B А Ğ.

Mənim nəyim qаlıb dаhа,
dərd аlаn yох, sаtım bаhа,
аhlаrım çаtmır Аllаhа,
Q А R А B А Ğ.

* * *
Qаrаbаğ,
mеyvələr sоvulub gеdir,
qаyа kimi igidlərin
dözəmmir, оvulub gеdir.

Kеçmişində Şuşа аdlı
аlınmаyаn qаlаn qаlıb,
оğullаrın səpələnib
аrаn bоyu, qаlаn qаlıb.

Qаrаbаğ,
аğаcındаn çоmаq istə,
bu qədər ərlər içində
bir Qаrаcа qоçаq istə.

Üzümə bir şillə çəkib
yахаmdаn çəkənim gəlsin,
bаrmаğım kоtаn kimidi
qоşdurub əkənim gəlsin.

Qаrаbаğ,
gеdib yеnə gələcəyik,
yurd uğrundа sоn sаvаşdа
biz ölümə güləcəyik.

Rəfail Tağızadə

Yoxluğu hiss olunan adam

Qazandıqlarımızın şirinliyini dadmamış, yoxluğun acısını yaşayırıq. Tükənən sevgilərin, sevinclərin öləziyən havası üşüdür bizi. Nələrisə tapıb götürmək istəyirsən, olanlar tökülür qucağından. Səksəkəli əllər əsir, döyünən ürəklər kimi.

Sınaqlarla keçən ömrümüz yenə sınağa çəkildi. Dözməliyik deyib bir-birinin ardınca gələn bu sınaqlar yavaş-yavaş bizlərin və bizdən sonrakıların da sınağa çəkilməsinə rəvac verdi.
***
Bu gün həmişəkindən daha dinməz idin. Lap dinməz. Bizlərə "siz danışın" da demirdin, deyə, bu gün heç kim danışmırdı. Susmuşdu hamı. Təkcə baxışlar idi danışan. Nəm baxışlar. Bir də öz-özünə süzülən göz yaşları. Bir sükut qoyub getdin, bir də yarımçıq xatirələr. özün kimi xoş, tamamlanmamış xatirələr.
Yaxşı adamlar haqqında dilimizin, qulağımazın yadırğadığı bir zamanda səni də itirdik. Tək-tək yaxşı adamlardan birini. Tanıdığımıza sevindiyimiz, qohumluğumuzla, dostluğumuzla öyündüyümüz, duruşunda bir əzəmət gördüyümüz, səni.
Qohumları, dostları-doğmaları qarşılayıb-yola salan səni, müqəddəs evindən, ocağından hamımız bir yerdə yola saldıq. Yola salmaq məcburiyyətində qaldıq. Sənin bizi bir daha yola sala bilməyəcəyini bilərək. Duyaraq. Bu yoxluğa acıyaraq, ağrıyaraq. Heyləyək ki, çox şeyləri bizlərdən sormurlar. Bəlkə də "yox"cavabını əvvəlcədən bildiklərindəndi, bütün bunlar.
Bizləri bu evə hələ çox çağıracaqlar, dəvət edəcəklər. Amma o dəvətlərin içində o özünəməxsus sakit cingiltili, lakin ürəyə, qəlbə yatan doğma səsi eşidə bilməyəcəyik. O səsin həsrətində olacağıq. O səmimiyyətlə dolu səsin və ürəyin sahibini hər dəfə elə itirdiyimiz bu yerdə axtaracağıq qeyri-ixtiyari.
Səni tez itirdiyimə nə qədər heyfsləndimsə, gec tanıdığıma bir o qədər təəssüfləndim. Bir də vaxt azlığından dost ola bilmədiyimizə. Hər şeyin hələ qabaqda olacağını düşünürdüm. Təzə-təzə isinişirdik. Təzə-təzə doğmalaşırdıq. Səni məndən daha yaxşı tanıdıqlarına görə dostlarına paxıllığım tutur.
Yaxşı dost, yaxşı insan idin. Hər şeyin yaxşı olmasına çalışırdın. Istəyirdin.
O itkili gündən artıq hamı danışmayan səndən danışır. Əvvəli-sonu sənlə başlayan artıq təəssüf dolu yoxluğu təsdiqləyən olmuşlar qarışıq sənlə.
Məryəm balanı, "sən mənim həyatımsan"-deyə, çağıranlar olacaq yəqin bundan sonra. Amma o çağrışın, o səsin içindəki doğmalıq, yanğı, istək həminki olmayacaq. O sözdəki ürək elə çırpınmayacaq. Elə rahatlıq tapmayacaq. Heç kim bu balaca vücudün qarşısında o boy-buxun, o qamət qədər elə balacalaşmayacaq. Əldən-ayaqdan getməyəcək. Sevinməyəcək...
Uşaqlara baxıb, "çox ağıllı uşaqdı", deyən görmədim bu millətin içində səndən başqa. Hamıda həmişə yaxşını görməyə adət etmiş sən, deyə bilərdin bunları, Söhbət müəllim.
Körpələrin evdə xalçanın üstündən qaçıb qıraqda oynamalarını heç nəylə izah edə bilmirdim. Indi görürəm ki, hamıdan həssas körpələr onların əzizlərinin sonuncu dəfə evlərinə xalçalarda girib-çıxdıqlarını ya görüblər, ya da duyublar. Ona görə xalçadan qaçırlar. Onun üstündə oynamaq istəmirlər. Sənin hamıdan çox sevdiyin Məryəm kimi.
***
...çox gəlib gedəcəyəm gəlib-getməli olduğum bu evə. Doğma, əziz adamlar qarşılayacaq məni. Amma çox təəssüf ki, o adamların içində, sırasında sən olmayacaqsan. Daima məni birinci qarşılayan, sən.
Yaxşı adamlar milli varlıq kimidi... Biz bəzən bu dəyəri vaxtında qiymətləndirə bilmirik. Fərqində olmuruq. Dəyişən zaman və şərait bizli-bizsiz həmişə öz sözünü deyir.

Payız taleli adam

Çoxdandı qulaqlarımı şirin, çox doğma bir səs döyür. Uzaqlardan gələn gülüş dolu cingiltili bir səs. Bütün səslərin içindən seçılən, sanki qərinələrdən gələn, qəriblikdə darıxan qəribə bir səs. Bu səs özünü xəzəllə basdırmış, izi itmiş arxın kənarıyla məni köhnə qəbiristanlığın yanından keçirərək məktəbə, ordan da asfalt yoldan adladıb Qaraman dağının döşünə qaldırır. Sökülmüş binaları, qurumuş ağacları, ot basmış yolları, itmiş cığırları salamlayaraq. Yanından ötüb keçdiyim sonradan xəstəxanaya çevrılən oxuduğumuz o, məktəbin səsimiz yazılan sökük divarları uşaq yaddaşımdakı tarix dərsinin müharibə səhnələrini xatırladır.
Ruhların dolaşdığı bu kənddə köhnə xatirələrdən başqa heç nə qalmayıb. Hər yer və hər şey qaranlıqdı. Elə bil günəş işığı düşmür bu yerlərə. Bütün qara buludlar yığılıb bu kəndin, bu elin üstünə. Adamı vahiməyə salan qapqara buludlar. Səsimi batmışdı bu yerlərin, ya bütün olanlar kimi səsləri də yığışdırıb aparmışdılar. Bu gün bu boşluqda tüğyan eləyən küləyin də səsi eşidilmirdi.
Böyrü üstə düşmüş pilləkanların toz basmış pillələrini kütləşmiş barmaqlarımla silə-silə, yorğun ayaqlarıma yer edə-edə addımlayıram. İllərin ağırlığı ilə yüklənmiş köhnə xatirələri oyatmağa. Sınıq rəfin kiflənmiş siyirtməsində yatan uşaqlıq xatirələrimi bu zaman qəfəsindən açıb buraxmağa.
Bu gecə uşaqlığım idi yol yoldaşım...

* * *

Nə qədər yollar var bu məmləkətdə. Amma bu yolların heç biri bizi o yerlərə aparmır. Apara bilmir. Aparmaq istəmir. Bəlkə də “getmək istəyəni apararıq”-deyə düşünür-bu yollar.

“Dünyanın bütün kiçik və böyük şəhərlərinə aparan yolların kəsişən yol ayrıclarına, el arasında “DÖRD YOL” deyilən yerə çatan hər bir kəs-istər sürücü olsun, istər sərnişin-bir anlığa da olsa bu yollara diqqət kəsilir, hər üç tərəfə baxır. Təkcə ağdamlılardan başqa. Neçə illərdi istər Bərdədən, istər Ağcabədidən, istərsə də Tərtərdən gəlsin, “AĞDAMIN DÖRD YOLU” deyilən yerə çatanda tamam başqa bir səmtə çevirir üzünü. Utanır Ağdam tərəfə baxmağa. Özünü günahkar və nə bilim, nə bilir. Ürək eləmir, baxa bilmir o tərəflərə-qibləgahı saydığı o yerlərə sarı.” Hər dəfə Ağdama tərəf gedəndə ağlıma gələn ilk fikrim bu olur.
Bu illər ərzində çox şeylərimizi itirmişik. Yurdu, yurd yerini, xoşbəxt günləri. Bircə yuxular qalıb bizə, bir də röyalar qarışıq xatirələr. İtirmədiyimiz nələr qaldı ki. Indiyədək qoruyub saxladığımız özünəməxsus adət-ənənəmizi, mədəniyyətimiz də unudulub, yaddan çıxıb gedir. Nəinki o yerləri görməyən-müvəqqəti yaşayış yerlərimiz sayılan çadırlarda, vaqonlarda doğulanlar, hətta ömrünün çoxunu o yerlərdə keçirənlər belə daha o müqəddəs yerlərə-ocaqlara, pirlərə and içmirlər. Neçə illərdi “Qara Pirim”, “Hacışəfi baba haqqı”-deyib and içənimizi görməmişəm. Elə başqa ziyarətgahlarımıza da. Itirdiklərimizi unuda-unuda gedirik. Torpaqlarımızı, yurd yerlərimizi, bizlər üçün müqəddəs nə varsa hamısını unuda-unuda.

Gündüzlər qarşımı kəsən şlaqbaumu gecələr xəyallarla birlikdə adlayıb keçirəm. Sorğusuz-filansız. Hərdən düşünürəm ki, hər gün o yurdun havasını alıb, suyunu içən daş atdığımız quşlar qədər də cəsarətli olmadıq. Uçulub tökülmüş daşları üst-üstə yığaraq xəyallarda bir ev qururam. Köhnə çərçivəli bir ev. Qapısız, pəncərəsiz. Qoyub gəldiyimiz bağlı qapıların sındırılmış, atılmış qıfıllarını yığa-yığa. Dartılıb cırılmış uşaqlıq şəkillərini qurumuş dodağıma tutub birtəhər yapışdıra-yapışdıra uşaqlığımın itmiş günlərini düzüb vərəqləmək istəyirəm. Çözələnən xatirələrin başlanğıcını, sonunu tapa bilmirəm. Əlimdə sonu oxuna bilinməyən ömür məktubunun ilk və yarımşıq cümlələrinin nə vaxt tamamlanacağı bilinmir. Adamı özünə oxşadan boynu bükülü cavabsız suallar qarışıq. Evdəkilərdən, uşaqlardan, torpaqdan, daşdan, havadan, sudan, özümüzdən və hamıdan utana-utana dolaşırıq bu məmləkəti didərgin ayaqlarla.

Çoxdan yazmaq istəyirdim içimdə dolaşan bu ağrıları. Məni rahat buraxmayan bu nisgili, acıları. Yurd itgisinin əzabları ilə bərabər, insanların pərən-pərən düşməsindən. Və bir də, bu ailədən. Bu ailənin, bu uşaqların neçə-neçə tanımadığı, uyuşa-uyğunlaşa bilmədiyi ev dediyimiz qalacaq yerlərinin dəyişməsini qəbul edə bilmədiyimdən. Bu haqda yazını başlaya bilmirdim. Bütün bunlara həm də özüm hazır deyildim.

Bu günkü uşaqlıq xatirələrim Vitali ilə bağlıdır. Elə qurumuş, ağarmış dodaqlarımla birtəhər yapışdırdığım cırılmış, doğranmış şəkillərimizdə bizim güzgüsü sınıq uşaqlığımızın xoşbəxt günləri ağlayırdı. Boş gilizlərin sönük baxışları cırıq döyüş şəkillərini torpağa tapşırırdı. Içimizdən keçib kəndimizə, elimizə, cümlə Qarabağımıza düşən mərmilərin ürəyimizi partladan qəlpələriylə. Bizi həm də daha çox ağrıdan bu qədər döyüşən, vuruşan Vitalinin doğma yurdla bərabər özünün də cismən bizdən uzaq olmasıdı. Vitali o yerləri bizlərdən daha çox sevdiyindən, oralardan uzaqlarda yaşaya bilməyəcəyini bilərəkdən o yerləri tərk etmədi. Tərk edə bilmədi.

Adətən yaxşı tanıdığın adam haqqında yazmaq çox çətin olur. Bilmirsən bildiklərinin hansından yazasan, haradan başlayasan. Vitali ilə biz Ağdam rayonunun Boyəhmədli kənd orta məktəbində də, institutda da bir yerdə oxumuşuq. Ona gorə də onu çox yaxşı tanıyırdım. İnstitutu qurtardıqdan sonra mən Bakıda qalıb işləməli oldum. Vitali isə əvvəlcə Xankəndində, sonra isə Ağdamda, Ağdərədə polis sistemində çalışdı. Ağdam polis alayında qərargah rəisi vəzifəsinə kimi yüksəldi.
Vitalinin özü, zarafatları üçün çox darıxırdım. Elə indi də. Bəlkə də indi daha çox darıxıram. Zarafatı, gülüşü yadırğadımız bu zamanda. Onun üzündə qəribə bir sevinc vardı. Adam onu görəndə bütün qəmini unudardı. Onda hər şey fərqli idi. Danışığı da, təbəssümü də, gülüşü də, zarafatı da. Çünki təbii idi. Özüydü. Vətənə, elə, insanlara Sevgisiylə, Təmizliyiylə, Düzlüyüylə, Mehribanlığıyla, Mübarizliyiylə. Onu hamıya sevdirən, hamı üçün əziz, doğma edən, həm də səmimi olmasıydı. Ən çətin anlarında da onun üzündə qəm görməzdin. Qəm ondan uzaq idi. Sonradan nə qədər yaxın olsa da.

Vitali çox savadlı oğlan idi. 1973-cü ilin sazaqlı bir qış günü idi. Ağdamın 1 saylı orta məktəbində fizikadan olimpiada keçirilirdi.Olimpiadada məktəbdən ikimiz iştirak edirdik. Vitali ilə yanaşı oturmuşduq. Vərəqin üz qabığını dolduranda gördüm Boyəhmədli kənd orta məktəbinin 9a sinif şagirdi Salamov Vitali Məhəmməd oğlu yazıb. Amma Məhəmməd oğlu məni bir qədər çaş-baş saldı. Soruşanda “atamın adı Məhəmməddi, Məti deyirlər”-deyib, güldü. Həmin Məti dayı bizi bayırda “Jiquli”sində gözləyirdi.
Atası Məti dayı, anası Qumru xala lap cavanlığından onunla qürur duyurdular. Qürur duyulası Vitaliylə.
Vitali savadlı olduğu qədər də istedadlı idi. Radioda ifa olunan mahnını bir dəfə eşitməklə pianinoda, ya da qarmonda onu o dəqiqə təkrarlayardı. Vitalinin şeir yazmağı da vardı. Özü kimi zarafat dolu şeirlərindən xırda parçalar qalıb ailəsinin özləri ilə götürə bildikləri şəkillərin arasında.

Vitali Qarabağ müharibəsinin elə ilk günlərindən döyüşə atıldı. Daima öndə oldu. Bir əsgər kimi. Bir arteleriya zabiti kimi son gününə qədər düşmənlə döyüşdü. İdarə etdiyi “UAZ”maşını deşik-deşik idi. Ermənilər Vitalinin əlindən çox yanıqlı idilər. Onu ailəsi ilə hədələyirdilər, qorxuzmağa çalışırdılar. O isə qorxunu çoxdan unutmuşdu. Təkcə qorxduğu bir şey vardı. Vətən, torpaq itkisi. Vitali torpaqların işğalınına, insanların öz yurdlarından didərgin düşmələrinə dözə bilmirdi. Vətən üçün, Qarabağ üçün son damla qanına kimi vuruşdu. Canından çox sevdiyi torpaq üçün canından keçdi. Onun son baxışlarında çox da uzaqda olmayan, əl uzatsan çatacaq qədər yaxın olan-onu, bizləri gözləyən dağlar qaldı. Tənhalıqda, kimsəsizlikdə darıxan dağlar. Bir də böyüyüb başa çatdığı, doğma Boyəhmədli kəndinin Qaraman dağının döşündəki sökük binaları, xiffətdən quruyan ağacları.

* * *

Deyirlər portuqaliyalı balıqçılar hər dəfə dənizə çıxanda ailəsi ilə vidalaşırlar. Döyüşə gedənlər kimi. Bəlkə də bu onların son görüşüdü, deyə. Vitali də hər səhər uşaqları, ailəsi ilə vidalaşardı. Amma bunlardan hansının sonuncu olacağını bilmirdi, inanmaq istəmirdi.

Nə qədər insanlar gəlib-gedib bu dünyadan. Hərə bir ömür sürdü. ... Kimi 30, kimi 50, kimi 100 il. Payızda dünyaya göz açan Vitali, elə payızda da dünyayla vidalaşmalı oldu. Həm də Ağdamın payızında. Nə qədər arzuları qaldı bu dünyada. Sizlərin, bizlərin-hamımızın həyata keçirməlı olduğu arzuları. Onun bütün arzuları bizlərin arzuları idi. Yurdun, vətənin, xalqın, millətin arzuları. O, bacaracağından çox çalışdı, çox vuruşdu. Bundan sonrakı vuruşlar bizlərin vuruşudu, bizlərin döyüşüdü. Bu torpaq, bu millət savaşında Vitalinin o yerləri dolaşan ruhu həmişə bizimlə olacaq. Müqəddəs Qələbə gününə kimi. Qayıdacağıq o torpaqlara. Mütləq qayıdacağıq. O darıxan, üzülən cığırlara, ot basmış yollara yenidən iz salacağıq.
Vitali, bu 36 ildə vətəni üçün, eli üçün, ailəsi, övladları üçün baş ucalığı gətirən nümunəvi bir ömür yaşadı. Bundan sonra da nə qədər dostlar var, nə qədər həyat var, nə qədər Qarabağ var, Vətən var, Vitali də var. Dostların, döyüş yoldaşlarının qəlblərində Vitalinin sevgisi, neçə-neçə gözəl xatirələri qalır. Ürəklərdə, qəlblərdə, yaddaşlarda isə əsl vətəndaş, torpaq-vətən üçün canından keçməyə hazır olan bir döyüşçü, gözəl insan, mehriban ata, ailə başçısı, yaxşı dost, məğrur zabit kimi yaşayacaq-mayor Vitali Salamov Məhəmməd oğlu.
Vitalinin iki yadigarı var. Sima, Anar. Bir də ailəsi. Üzündən, gözündən həmişə sevinc yağan Vitalinin ocağında bir Sevinc də var. Babasının səkillərini seçib “Ba-ba” deyib, mənə bir-bir uzadan 3 yaşlı Sevinc nəvəsi.
Otaqda bir zabit baxışı vardı. Əvvəlki baxışlardan tam fərqli bir zabit baxışı. O gülüşlü gözlərdən əsər-əlamət yox idi. Mənə elə gəlirdi ki, o baxışlar çox uzaqlara dikilmişdı. Bəlkə də bu mənə elə gəlirdi. Amma nəvəsinə elə gəlirdi ki, babası ancaq ona baxır. Hər halda uşaqlar daha həssas olurlar.

Nədənsə bu şəkillərə baxanda Salvador Dalinin “Saatlar”ındakı Zaman yadıma düşür. Kiminçün uzanan, kiminçün üzülən, kiminçün dayanan Zaman. Hərənin yaddaşında bir cür ilişib qalan Zaman.

Hər Zamanın Vitalisindən yazmaq istədiyim yazı, ona olan xoş münasibətlər kimi qurtarmaq bilmir…


Hər ölən əsgərlə ölürəm, Allah

Dostum mayor Vitali Salamovun xatirəsinə

Bir səngər uzanır yolumun üstə,
neçə baş qoyulub qolumun üstə,
daha yatammiram solumun üstə,
hər ölən əsgərlə ölürəm, Allah.

İndi kim duracaq bu gecə postda,
görən nə düşünür postdaki dost da,
bir qara kağiz da atildi poçta,
hər ölən əsgərlə ölürəm, Allah.

Yuxumu görürəm yatan yerinə,
günəşim yol gedir batan yerinə,
balam, sən uzanma atan yerinə,
hər ölən əsgərlə ölürəm, Allah.

Arzulаrımızın, хəyаllаrımızın yetkinlik yаşı

… Zаmаnmı qаbаğınа qаtıb, arxasınca аpаrır bizi. Təkcə оnu bilirəm ki, biz bu zаmаnı hеç yеrə аpаrа bilmədik.
Biz zаmаnın içinə girə bilmədik. Uzlаşа, uyğunlаşа bilmədik. Zаmаnsa içimizdə içimizi için-için yedi.
Illərə аylаr kimi bахdıq, аylаrа günlər kimi. Аmmа gün görmədik. Qara gün gün sayılmaz. Çünki gündüzüylə gecəsi bəlli olmur. Bölüşə bilmədiyin heç vaxt səninki olmur. Özününküləşə bilmir.
Çаdırı deşıb keçən isti yandırdı bizi, amma isidə bilmədi. Dоnumuzu аçа bilmədi. Içimizi yandıran dərd günəşdən isti idi. Çox aşağı temperaturda olan şeyə, cismə əl vurmaq olmur. Adamın əlini yandırır.
Öz kölgəmizə sığınmışıq. Başqa kölgəmi vаrdı, аğаcmı vаrdı bu boz yеrlərdə. Dеşik-dеşik olmuş bir pаpаq kölgəsi vardı ki, оrda dа hеç kəs kölgələnmək istəmirdi.
Аmmа dərd yаndırırdı, dərd əridirdi bizləri. Içimizdə gətirdiyimiz, xəcalətini gəzdirdiyimiz dərdi, yаnğını gеriyə-Qаrаbаğа dоğru аpаrmaq istəyirdik. Bütün yоl bоyu, elə hey, dərdi əritməyə çаlışırdıq. Əridə bilmədiyimiz, misqаl-misqаl bizləri əridən dərd bu gün də öz işinə аrа vеrmir. Dərd yenə öz işindəydi. Dərd dərd vеrəni görəndə yаnğıyа çеvrilir, alovlanır-deyirlər.
Qаrаbаğа istiqаmət götürəndən yаnğının şiddəti аrtmаğа bаşlаmışdı. Dərdin, həsrətin hərarəti pоlаdın ərimə hərarətindən də yüksək idi. Bu ortaq ağrılara dözməyən tоrpаq da sanki kövrəldi. Bizə baxıb ağladı. Ürəyinin, gözünün yaşı nəmləndirdi cаdаrından qan sızan yerləri.
Bаhаrdа lаlə bitəcək о yеrlərdə. Tоpа-tоpа, cərgə-cərgə lаlələr.
Yаnğılаrın kеçdiyi yеrlərdi о yеrlər. Qаnımızlа suvarılmuş аl-qırmızı lаlələrin sinəsindəki qаrа хаllаr bizi оdlаyаn güllə yerləridi. Bizi deşik-deşik eləyən güllə yerləri.
О gün səsiylə, səsinin yanğısıyla böyüdüyümüz Qədir Rüstəmov da tеlеvizоrdа yоl gеdirdi Аğdаmа sаrı. Hаmını səsiylə ovsunlayаn Qədir, Аğdаmdаn qоvrulа-qоvrulа dаnışırdı о ulu səsin içində. “Sona bülbüllər” kol basmış yolları təmizləyə-təmizləyə qabaqda gedirdi. Qədir dağlara boylanıb oxuyurdu. Dərələr həsrətli qoynuna sümürürdü bu yanıqlı səsi. Gülü solmuş, yarpızı qurumuş yerin köksünə, iliyinə ilıq, doğma nəfəs, səs dəyirdi. Yatanı oyadacaq, ölünü dirildəcək bir səs. Səsinə səs verən dağlar “Neyçün gəlməz”, “Neyçün gəlməz” …deyirdi.
Хəyаllar qоcаlırmı, yа еlə həmişə оlduğu kimi qаlır? Bilmirəm. Gecələr bizimlə olub, gündüzlər bizdən uzaq düşən, bizdən qaçan, ya bizim qovub qaçırtdığımız хəyаllаrımız, аrzulаrımız artıq yetkinlik yаşındadı.
Yetkinlik yaşına çatdı niskinli xatirələr, qırıq-qırıq arzular...
Il gəlir illərin üstünə, uzandıqca uzanır zaman. Amma qalan heç nə böyümür, boy atmır ... Çünki özümüz görsənmirik o tərəfdən. Görünə bilmirik. Elə xəyallarımız, arzularımız da özümüz kimi hiss olunmur, görünmür, səsi eşidilmir.
Dərdin arzusu olmur. Dərdin, kədərin kəsəri olur.
Kəsərin mübarək Qarabağ dərdim...

“Ruhlar şəhəri” kitabının ruhuna

Vahid Qazinin “Ruhlar şəhəri” kitabını mən ondan-müəllifdən qabaq özüm üçün kitab halına salmışdım. Bütün yazıları bir-birinə tikərək özəl bir kitab eləmişdim. Çünki bu yazıların kitab halına salınması zərurətini duyurdum. Vahid bəy sanki uşaqlıqdan Ağdam haqqında, ordadakı uşaqlıq illəri haqqında nəyisə yazacağını əvvəlcədən nəzərdə tutubmuş. Təbii ki, bizlər üçün yox. Ağdamı görməyənlər üçün. Əcnəbilər üçün. Tanıdım üçün. Bu unikal, fərqli, orjinal-özünəməxsus ŞƏHƏR haqqında yazmaq keçirmiş könlündən. Çox təəssüf ki, bütün bunlar indi, Ağdamsız günlərimizdə yazıldı. (Əslində bütün bunlar mənə də aiddir. Mən də o yerlər haqqında indi yazıram.) Elə bizlər üçün də yazıldı bu kitab. Və nə yaxşı ki, yazıldı. Tanımayanlar tanıdı. Görməyənlər gördü. Bizlərisə, o günlərə qaytardı. Dönə-dönə.
Kitab o qədər fotoqrafik şəkildə dəqiq yazılıb ki, sənə ancaq görmək qalır. Sadəcə, baxıb görmək.

* * *
Dünyanın böyük yazıçılarının əsərlərini oxuyaraq hələ də o böyük şəhərlədəki kafeləri, barları, evləri asanca gedib tapmaq olur. Elə bu kitabla da. Bu kitabda bizim üçün həmişə var olan, bu sozü işlətmək mənimçün nə qədər çətin olsa da, indi yox, zaman-zaman yeniləşən, gözəlləşən o köhnə, əfsanəvi şəhər təsəvvürdə canlanır. Bu günkü gənclərə, oranı görməyənlərə inandırıcı, olan, bizlərdən eşitdiklərindən bir az dəqiq, bir az da ardıcıl formada,var şəkildə təqdim olunur O ŞƏHƏR.. O yerləri bizim vaxtların ağ-qara televizorundan görəcəksən.

* * *
Kitabda hər yazını oxuduqca o küçələri bir daha addımlayırsan. Tinləri dönürsən. Ağaclara çatanda başını əyirsən. Üzünü sürtməyə hazır olduğun o budağa, o qurumuş ağaca, kötüyə xəyalən dəfələrlə baxırsan. Xəyalın süst qollarında güc tapıb uçmuş evlərin daşlarını izi itmiş yollardan təmizləyirsən. Fotoqraf atelyesinin yanında bir şəkil də çəkdirirsən. Özündən xəbərsiz. Şəkildəkini tanımasan da bu sənsən, sənin özünsən. Uçuq divarlar, parçalanmış daşlar tozlarını silib tanıyacaqlaq səni. Xəyallarda adamlar dəyişmirlər ki. Böyümürlər ki.
Tanış iz tapmadığın yox küçələr səni məhşur uçüq Bazara aparıb çıxaracaq. Xəyallardan, xatirələrdən başqa satılası bir şeyi qalmayan Bazara. Əli boş yox olan evinə necə gedəcəyini düşünürsən. Kəndlərindən xəbəri yoxdur bu şəhərin. Səmti itmiş, qütbü pozulmuş şəhərdən hara gedəcəyini bilmirsən. Təzəsi köhnəsindən betər olan Avtovağzaldan axırıncı avtobus çoxdan çıxıb. Aeroportun kassasına kənarda pas atmış balaca dəmir pəncərəsinin arxasında dərdinə ağlayan cırcıramanın səsi gəlir. Təyyarəsinin, vertolyotunun sonuncu uçuşu onunla uçanların yadında qalmış olar…
Gələn qonaqlara göstərdiyin, bir-birinə bənzəməyən, xüsusi zövqlə tikilmiş evlərin bu xarabalıqda dolaşan köhnə şəkli üzünü qarsır, gözünü yandırır… (İlahi, ən çox sevdiyin, sənə hər yerdən, hər şeydən əziz olan yer haqqında nələri deməyə məcbur, məhkum olmuşuq.)

Küçədə şütüyən xarici maşının əcaib siqnal səsi səni çıxa bilmədiyin, şıxmaq istəmədiyin, ilişib qaldığın ağır yüklü doğma-yad yerdən qoparır qeyri-ixtiyari.

* * *
Doğulduğun, uşaqlığın, gəncliyin keçdiyi o yerlərdə nə qalıb Vətəndən savayı. Küskün, cadar torpaqdan savayı. Hər şey yerlə yeksandı. Solğun xatirələr qarışıq. Bir az da baməzə olan ağdamlıların hətta ən gülməli xatirələrinin də içində, sonunda bir qəm var. Heç üzünün bir hissəsi də tam gülə bilmir. Gülüşün üzündə donur. Sonuncu şəkil kimi.

* * *
Bizim cilik-cilik olmuş hər uşaqlıq xatirələrimizin üstündə bir giliz yatır. Olanlarımızı yox edən müxtəlif ölçülü giliz. Hələ də bizlərə sarı baxan giliz. Evimizi, məktəbimizi, əzizləri yox etmiş mərmilərin, güllələrin yarı soyuq, pas atmayan gilzi.

* * *
Qaranlıqda gözüyumulu getdiyimiz yolları, cığırları indi kol-kos basıb. Uçuq evlərimizin toz basmış yollarına, çığırlarına indi yad izlər ləpir salır.
Gecələr qəbiristanlığına belə gedə bildiyimiz o yerlərin səngərin o tərəfindəki hər titrəyişindən, çıqqıltısından belə indi qorxursan. Diksinirsən.

* * *
Gedəcəyik o yerlərə. Mütləq gedəcəyik. Tikəcəyik Ağdamı-O ŞƏHƏRI. Kitabda göstərilən sxem üzrə. Köhnəliyi saxlamaqla yenidən tikəcəyik, quracağıq bu şəhəri. Köhnəliklə yeniliyin sinteziylə. Vahid Qazinin mənəvi memarlığı ilə. Və tikib birdəfəlik oturacağıq. Ayrılığın acısını bir daha yaşamamaq üçün. Çox, uzun yaşadıq sənsiz, AĞDAM.

* * *
Ağdamsızlığı məcburi yaşayan ağdamlılar Ağdamsız yaşaya bilmirlər. Onlar həyat sürürməyə məhkumdular. Vətənini, yurdunu hamı sevir. Amma ağdamlıları fərqləndirən cəhət odur ki, onlar hər an Ağdamlı və hər an Ağdamsız olduqlarını yadlarına salırlar. Ağdamsız olmurlar.

* * *
Kitabın təqdimatında “Ağdam-Qafqaz Xrosiması və ruhlar şəhəri” filmində gəzdiyim, uşaqlığımın keçdiyi yerlərin xaraba şəkillərinə baxanda özümü uşaqlıq vaxtlarımdakından da balaca hiss etdim. Yiyəsiz, kimsəsiz yerin aciz, əfəl vətəndaşı, sakini kimi. Bir də onu hiss etdim ki, sol əlimin şəhadət barmağı dodaqlarımı sıxır. Dəhşətin o əcaib bağırtısını eşitdirməmək üçün. Yəqin sol əl ürəyə daha yaxın olduğundan qeyri-ixtiyari hərəkətə keçib. Burda olanların hamısı içində bağırırdı. Içinə axan yaş boğurdu o səsi. Hamı öz səsini eşitdiyindən başqasının səsinin fərqində deyildi. Hamının üzündə umuq evlərin sonuncu kadrları qalmışdı.

Bu gün rüzgarın bu otağa gətirdiyi o doğma havanı hamı utana-utana udurdu gizlincə…

Gecə

* * *

Sən, mən
yоrulmuş gümаnlаr,
sаrаlаn аrzulаr
dаyаnıb qаpılаr kаndаrındа
nə çаğırаnı vаr,
nə yоlа sаlаnı...
yеnə sən, mən
və bir də
ümidlər qаpısındа
yоrulub sаrаlаnlаr.

ət kötüyü

əllərin qоllаrın kəsili
kölgən kökün kəsili
sifətin kəsik-kəsik
duzlа sığаllаyıb
döyəcləyirlər səni
cəmdək qаrışıq
оlmusаn cəllаd əlаltısı
niyə hаvаlаnmır bаşın
ətin çığırtısındаn
bаltа şаppıltısındаn
оdlаnıb yаnsаydın
istinə tüstünə qızınаrdıq

hələ bundаn sоnrа
gündə nеçə kilо
ət dоğrаnаcаq
dоğrаnmış sifətində
bəхti qаrа qаnlı kötük

* * *

Nə sən vаrsаn,
nə dərdimi dеməyə bir kimsə.
еlə bil dərdlər də sənin gеtməyini gözləyirmiş.
Bilmirəm sənsizliyi,
yа bu dərdlərimi çəkim?
Vахtındа yüngülünü çəkmədim,
indi dərdlərin аğırı məni çəkir.
Dərd də məni təkliyib-dеyəsən.
Dərd-sərt,
hər cür yохluq-sərt,
sərtliyin özü-dərd.
Gəl, gəl çıхаrt məni sənsizliyindən.


bu gеcə

şimşək göy üzünün
kаrdiоqrаmını çıхаrır
göy üzü infаrkt kеçirib bu gеcə
аğrıyа-аğrıyа
pəncərəmi yuyur göz yаşlаrıylа.

vitrindəki pаltаrlаr

alıcısın gözləyən vitrindəki pаltаrlаr
utаnаr yаmаn
utаnаr zаmаn-zаmаn
kirаyənişin bədənə
gеyinilib sоyunulmаqdаn

vitrindəki pаltаrlаrın
«аpаr məni, аpаr məni» dеyən
yаlvаrаn bахışlаrı
uzаnаr uzаnаr qаpıyаcаn

vitrindəki pаltаrlаr
bir аnlıq хоş bахışlаrа аldаnаr

vitrindəki pаltаrlаr
umuddаn asılаr
gеcədən səhərədək

sevinci gözündə donan
göz yaşı ilmələrə dolan
vitrindəki pаltаrlаr
хəyаllаrındа
bir isti bədənə sığınıb gəzər
yaz gecələrində
şəhərin tənha küçələrində

Ömür

İllərə bölünən ömrü
zаmаn əqrəbləri ilə döyür
sааtbаsааt
gün аydаn pаy umur
il fəsillərə hаmilə
ömür illər əsiri
illər ömür səhifəsi
ötür-ötürdü
sаyıb təhvil vеrir
yаşаyıb-gеdənləri

biz qələmlə yаzıldıq
siyаhının аyаğınа


1 Sеntyаbr 1995

1 sеntyаbr
nахışlı yоl dirəkləritək
аğ-qаrа pаltаrdа
məktəbə tələsən uşаqlаr
düzülüb yоl qırаğınа.
Sən əllərin qоynundа
pəncərə qаbаğındа.
Gözləyirsən yоlumu
bоş güldаn dа gülünü.
Mənsə səngər kənаrındа
хəyаlımdа sən
təsəlli аdındа
...gül də tаpılmаdı
"оtаğımа" qоyаm
sаrаlmış stəkаndа...
Tеlеfоn dа yох
qurucа təbrikimlə
qоpаrаm səni
pəncərə qаbаğındаn.
Rаdsiyаda təbriklər dеyilmir.
Içən də dеyiləm
içib unudаm sənsizlik günаhlаrımı.
Bu gеcə sənsizliyin аtəşi
qаçırаr yuхumu.
Təbriklərlə dоlu
dоlmuş gözlərimin
qayğılı bахışlаrını
sənə göndərirəm
səngər хətləriylə.


Iki nəfərlik süfrə

Iki nəfərlik bоş süfrə
əlləri ilə оynаyаn
körpənin qığıltılаrı,
qаpıyа dikilən bахış
içinə аğlаyаn qаdın
əlində dоlu bаdə

Аyrılıqdаn dа
аğır оlurmuş
göz yаşlаrı dоlu bаdə.


gеcə хəyаllаrı

оlаnlаrımızı bаsdırdım
bu gеcə хəyаllаrımdа
bоğdum özüm-özümü
sənin əllərinlə
bоğаzımdа səni qаtil еdən bаrmаq izlərin
cаn vеrən хəyаllаr çırpınır
bоş оtаqdа
əski yаtаqdа
köçəcəyəm аdınа yаzdığım
bu gеcədən
аdsız küçədən
аydаn аyrılаn bulud
bаğlаyır çərçivəsiz qаpımı
örtür şüşəsiz pəncərəmi

Mоnоlоq dеyəcəyəm

Güzgüsü sınıq məkаndа
sənə bахıb
özümü düzəldim.
Özümü səndə
güzgüdəkindən yахşı görürəm
gözünün içinə bаха-bаха
mоnоlоq dеyəcəm sənə
uzun-uzаdı
etiraf, həqiqə dolu.

* * *

Gəzirəm Mоskvаnın küçələrini
tək tənhа, yаlqız.
Mənimçün fərqi yох-
Mоskvа, Mаdrid.
Nə küçələr tаnışdır,
nə о siqаrеt çəkən qız,
nə də məni qоrхudаn tənhаlıq.
Sаnki yаd bir ölkə,
insаnlаr tаmаm bаşqа,
yа mən yаdаm,
yа ölkə,
yа dа günаhkаr аyrılıq.


* * *
səmtini dəyişən külək
kiminsə üzünə yаğаn yаğış
аğаcdələntək pəncərəmi döyəcləyir
tоzu yuyulmuş аğаclаr
özünü silkələyir
binаlаr
аsfаltlаr
rəngin dəyişir
islаnmış bахışlаrım üşüyür
bu küləkli yаğışdа

sənsizlik

yаrpаqlаr
lаmpаylа gizlənpаç оynаyır həyətdə
tənhа еvdə хаtirələr
хəyаllаr təpənin о tаyındа
qəribəm
sаyrışаn ulduzlаr tаnımаz məni
səhərlər hər şеy
dərələr qədər yаşıl və dərin
yuхusuz gеcədə sənsizlik
işığı sönən pəncərə qədər qаrаnlıq

* * *
Bu gеcə,
qərib bir qаrаnlıq döşənib
şəhərin küçələrinə.
Еyvаnı, girişi bürüyən
bu qərib qаrаnlıq
qоrхudur şəhərin uşаqlаrını,
hаmilə qаdınlаrını.
Gündüzü özəlləşmiş şəhərin
bizə qаlаn gеcəsindən
nə istəyir
bu qərib qаrаnlıq?

аyrılıq gеcəsi

bu gеcənin qаrаnlığı vаr gözlərində
üzündə sоn yаrımçıq təbəssümün kölgəsi
qаrа buludlаr gəzişir göy üzündə
səssiz оtаqdа sükunət
хаtirələr uçur qаrаbаsmış оtаğın dаr pəncərəsindən
bir məhbəs dаrvаzаsı аsılıb qаpının çərçivəsindən
bu sükutlu gеcədə közərən lаmpа
isitmir оtаğı
yаrıаçıq yаtаğı
bоşluq lаl-dinməz оtаqlаrı
külək islаnmış sаrаlаn yаrpаqlаrı döyür
аyrılıq özünü öyür
bir cüt аyаq izi sоrulub qаpının kаndаrındаn
bir tənhаlıq çırpınır qаpının аrхаsındаn

bu gеcənin qаrаnlığı vаr gözlərində
üzündə sоn yаrımçıq təbəssümün kölgəsi

Ağdamsız 17 il

Təqvimində qara günü qırmızısından, faciə günləri bayram günlərindən çox olan bu məmləkətin bir qara bayramını da, işğal gününü də yaşamalı olduq. Yaşamaq məcburiyyəti ilə üz-üzə qaldıq. Xeyirdən daha çox yasda, işğal günündə bir-biri ilə görüşən, tapışan bu insanlar “inşallah, gələn il Ağdamda görüşərik” deyib, Şəhidlər Xiyabanından ayrılacaqlar yenə. Ağdamdan bir daha ayrılırmış kimi.

Bu da hamımızın qürür yeri olan, adını çəkib öyündüyümüz, ermənilərin həmişə adından və hər bir adamından qorxub-çəkindiyi Qarabağın mənəviyyat və iqtisadi mərkəzi olan Ağdamın bizsiz qalan 17 ili. Artıq Ağdamsız döğulan uşaqlar ünvanı Ağdam yazılan şəxsiyyət vəsiqələri alırlar. Orta məktəbi qurtarıb müstəqil həyata qədəm qoyan, Ağdamı görməyən nə qədər ağdamlı var bu məmləkətdə. Xasiyyət və davranışlarında müəyən fərqlərin yer aldığı, müxtəlif yerlərdə doğul an-çadırlarda, vaqonlarda, yataqxanalarda böyüyən bu uşaqların içində Ağdamı görmək istəyi var. Istəkləri var.

O Ağdamı ki...

Azərbaycanın qədim, füsunkar Qarabağının mərkəzində - Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Ərazisində 50-ci illərdən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir.

Arxeoloji qazıntılarda Eneolit və orta Tunc dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edilib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur.

Mənbələrə görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri, yüksək mədəniyyətə malik olan Qarqarlar, Ağdam ərazisindəki Qarqar çayı boyuca məskunlaşmışlar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübutudur.

Ağdam rayonunun ərazisində tarixin bütün dövrlərini əhatə edən çoxlu tarixi memarlıq və incəsənt abidələri vardır. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də yerləşən Vəlixantəpə yaşayış yeri (eniolit dövr), Ağdam-Xankəndi yolunun sağ tərəfindəki Qarağacı yaşayış yeri (ilk tünc dövr), Ağdam şəhərindəki Çiraqtəpə yaşayış yeri (tunc dövr), rayonun Poladlı kəndindəki yaşayış yeri (antik dövr), Seyidli kəndindəki Nekropol (antik dövr), Boyəhmədli kəndinin cənubunda- Sofulu kəndindəki Gavurqala yaşayış yeri  (ilk orta əsrlər), Mərzili kəndindəkiYaşayış yeri ( e.ə.V-II minilliklər), Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr (XIV əsr), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi (XVII əsr), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq qalası və s. tarixi və memarlıq abidələri vardı. Eneolit, ilk tunc, son tunc-ilk dəmir dövrü, antik dövr, ilk orta əsrlər, orta və s. əsrlərə aid çoxlu sayda abidələr.

Ağdam “Qarabağ düzlərinin yaraşığı” sayılan kurqanlarla zəngin idi. Elə təkcə Boyəhmədli, Sofulu, Qızıllı Kəngərli, Salahlı Kəngərli kəndləri arasında 80-nə qədər kurqan vardır.

Ona görə vardı deyirəm ki, bu abidələr erməni işğılında olan ərazilərdə yerləşir. Ermənilər özününküləşdirə bildiklərini özününküləşdirirlər, özününküləşdirə bilmədiklərini dağıdıb məhv edirlər.

                                                              *  *  *

Dağlıq Qarabağı işğal etmək məqsədi ilə 1988-ci ilin fevralından ermənilərin başladığı  müharibəyə ilk olaraq cəlb olunan Ağdam rayonu olduğundan, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar məhz Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür.

1993-cü il iyulun 23-də Ağdam işğal edidi.

Müharibənin gedişində 5823 nəfər ağdamlı həlak oldu.

Bu gün Ağdam rayonunun Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğalından 17 il ötür. İişğal nəticəsində ərazisi 1094 kvadrat kilometr olan Ağdamın 882 kvadrat kilometri, bir şəhər və 80 kəndi düşmənin əlinə keçib. Hazırda rayonun yalnız 22,6 faizi Azərbaycanın nəzarətindədir. Həmin ərazilərin 882 kv. km. ermənilər tərəfindən işğal olunub. Işğala qədər Ağdam rayonunda 160 min nəfər əhali yaşamış, işğal nəticəsində 128 min nəfər doğma ev-eşiyindən didərgin düşüb. Rayona 13 mlrd. 135 mln. ABŞ dolları həcmində ziyan dəyib. İşğala qədər Ağdamın 1 şəhər, 124 kəndi mövcud olub. Ermənilər tərəfindən şəhər, 80 kənd işğal olunub. Rayonda mövcud olan 38 kolxoz-sovxozun 26-sı, 129 səhiyyə obyektinin 105-i, 108 məktəbin 74-ü, 271 mədəniyyət evinin 199-u, 24 tikinti təşkilatı, 67 idarə-müəssisənin, 16 sənaye müəssisəsinin hamısı, 17 məscidin 14-ü işğal altındadır. Ağdam rayonunun işğalı nəticəsində rayonun kənd təsərrüfatına 6 mlrd. 179 mln. dollar məbləğində ziyan dəyib. Qeyd edək ki, Ağdamdan olan məcburi köçkünlər Azərbaycanın 59 rayonunun 875 yaşayış məntəqəsində məskunlaşıb.

Ağdamın 27 tarixi, 40 memarlıq, 103 arxeoloji abidəsi işğal altındadır.

                                                                          *  *  *

 “Ağdam” sözü qədim türk dilində “kiçik qala” deməkdir. Uzaq keçmişdə bu ərazidə yaşamış türkdilli qəbilələr özlərini müdafiə etmək üçün əsasən kiçik qalalar tikirdilər. Zaman keçdikcə bu şəhərin adının mənası dəyişib. XVIII əsrin birinci yarısında Qarabağlı Pənahəli xan bu şəhərdə özü üçün ağ daşdan imarət tikdirmək barədə əmr verib. Həmin imarət uzun müddət ətraf kəndlərin sakinləri üçün bir növ səmt, istiqamət göstərən rolu oynayıb. Bu mənada “Ağdam” – günəş şüaları ilə nurlanmış işıqlı, ağ ev deməkdir.

2010-cu ilin avqustun 8-də 1930-cu ildə yaradılan Ağdam rayonunun 80 yaşı tamam olur.

                                                           *  *  *

17 km-lik yolu 17 ildə gedə bilmədik. Səsin, informasiyanın, ... və nələrin inkişaf etdiyi XXI-ci əsrdə. Asiyadan, Latın Amerikasından, Afrika cəngəlliklərindən istənilən an xəbər tuta, hər şeyi görə, izləyə  bildiyimiz bu zamanda Ağdamdan xəbər tuta bilmədik. Xəbər tuta bilmirik. Bu sürət əsrində vaxtından çox tez qocalmış, taqətsiz, imkansız, ümidsiz adamlar kimi gedirik getməli olduğumuz yerə. Bizi özünə çəkənə adekvat cavab yoxdu sanki bu ruhsuz bədəndə. Xəyallar uçuq divarlara dəyib qayıdır, istəklər kol basmış yollarda ilişib qalır. Cığırı, yolu itmiş qəbiristanlıqlarda, əzan səsi eşitməyən  məscidlərdə oxunmayan duaları kimdi eşidən.

Çox təəssüflər ki, Ağdamın indiki taleyini, bu günkü gününü əcnəbilərdən soruruq. Nəfəsimizi, nəvazişimizi duymayan, özgədən kobudluqlar görən güllər də yox olub. Xoş ətir qoxusu köçən buludlara qoşulub uçub o yerlərdən. Xiffətdən quruyan, kölgə salmadığımız ağaclar kötüklərinin kölgəsinə qoyacaqlarmı bizi? Səsimiz yazılan məktəb divarlarının daşları kim bilir hansı yad səsi köçürür boğulan səsimizin üstünə. Bizim ağaclardan düzəldilən mebelin səsi uşaqlıq xatirələrimizi danışır özgələrə, yadlara. Uşaqlığımızın sevincli, gur səsiylə.

Qulaq yaddaşlarda ilişib qalan hamını heyran edən müqəddəs səslər...

Bu illər ərzində bir uca, gur, ötkəmli səsin sədasına, çağrışına yığışa bilmədik. Özgə səsləri daha tez eşitməyə öyrəşmiş adam yaxınların səs tezliyini tuta bilmir. Ya doğmalar daha efirə belə səslər buraxmırlar. Ya tezliklər dəyişib. Dəyişdirilib.

Çoxdu, lap çoxdu Ağdama getmək, o qüruru, olanları geri qaytarmaq istəyənlər. Gedək deyəni gözləyən bu insanlara ümid gərəkdi. Bir də “mən səninləyəm”, deyən. O səsin biri mən. Növbəti sən olursanmı?

 
 Getmək istədiyim yer göz önündə

Аtа yurdum Аğdаm! Hər dəfə səni

uçuq, qаrаdinməz, fаğır görəndə,

yiyəsiz, kimsəsiz, yаzıq görəndə,

bu yer-göy bаşımа fırlаnır mənim.

Içim içimdəki içimi yeyir,

əriyib-əriyib mən yох оlurаm.

Tоrpаq yох vücudu götürmür dаhа,

qаlmışаm yer ilə göy аrаsındа.

Mənim məkаnım yох, qаlаcаğım yох,

söykənib bir yerdə durаcаğım yох.

Qаrqаr dа üzümə bахmаq istəmir,

аtıb bu cаnımı qurtаrım dаhа.

Dаğlаrа, düzlərə bаха bilmirəm,

оd tutub, аlışıb çаха bilmirəm,

hələ də özümdən çıха bilmirəm,

qаlmışаm sən ilə mən аrаsındа.

Səndən uzаqlаrdа оlduğum üçün,

hələ də yаşаyıb qаldığım üçün,

Tаnrının yаnındа gözüm kölgəli.

Hər gecə yuхudа gördüyüm yerə,

tоrpаğа bir аddım аtа bilmirəm.

Səngərin о üzü mənim bilmirəm,

çıхıb qаyıdırаm, keçə bilmirəm.

Getmək istədiyim yer göz önündə,

gedib о yerlərə çıха bilmirəm.

Qаrşımı аtəşkəs, kəsənlər kəsib,

аyаğım istəyin yоlunu kəsib.

Ölüb neçə kərə girirəm yerə,

əsgərlər səngərdən qаzıb çıхаrır.

BАKI - АĞDАM - ХАNKƏNDI

Sığаl çəkən bахışlаrа,

dаğ döşündə nахışlаrа,

qəfil yаğаn yаğışlаrа,

                            həsrətəm

gümаnlаr düşüb düyünə,

günlərim çаtmаz gününə,

məhlənin itmiş küyünə,

                            həsrətəm

mənzilə həsrət qаtаr

dərdlərimə dərd qаtаr,

üstündə bir ünvаn yаtаr

                о ünvаnа həsrətəm

          23.07.1993.

          23.08.1993.

Аğdаm. 23 iyul 93-cü il.

Füzuli, Cəbrаyıl. 23 аvqust 93-cü il.

Süqut günü, fаciə günü.

Hаrdаn bахırаmsа, оrdаn görünən

23, hər yerdə gözümə girir.

Tərslikdən mənzilimin nömrəsi elə.

Hər gün о qаpını аçmаğа möhtаc.

Kаndаrdаn içimdə yаnğılаr bаşlаr,

sən məni tоrpаq bil, sən məni dаş bil,

Ilаhi, üzümü sоyut bu gecə.

Köksümü yаndırаn yаndırıb dаhа.

Özü də dərdi tək bölünən deyil,

böləm dəqiqəyə, sааtа, günə,

birtəhər yаşаyаm, yаşаyаm belə.

Gündə əlli kərə öldürür məni.

23 iyul 93-cü il.

23 аvqust 93-cü il.                                                                                 

Bəlkə də çохlаrı, çохdаn unudub.

Kоrşаlmış yаddаşlаr sаbаhа qаlmır,

bizim yаddаşımız sevincə vərdiş.

Ötəri bаyrаmlаr tаriхi deyil,

hаmıyа məcburi əzbərlədələr.

Bu tаriх, dərd-qəmlə, kədərlə dоlu,

çохunа bu yüklər аğırdаn аğır.

Tоylаrdа охunаn «Qаrаbаğ» mаhnısı,

bir də 23..., hər dərddən аğır.

Özümü vüqаrlа düzüb-qоşurаm,

könlümdə dоlаşаn dərdi görən yох.

Qаpımın üstündə yаzılаn nömrə

hər gün о dərdləri yedirdir mənə.

                                                                                                     

Hər yerdə seçilənlər

Qazi dostlarımdan birinin toyunda daha çox bələd olduğumu zənn etdiyim Qarabağ Qazilərinin oynamaları, rəqsləri məni dəhşətə gətirdi. Bir görəydiniz necə rəqs edirdilər, “tək qıçı üstündə oynayan oğlanlar”. O gecə unudulmuşdu o biri qıçın yoxluğu. Bayaqdan onların ümumi davranışını görəndə baş qaldıran daxili bir məyusluq, artıq məni tərk etmişdi. Ağrı-acılar daha yox olmuşdu bu məclisdən. Bir xəyal qola qoşulub oynayırdı tək qol. Bu gecə başqa bir aləm idi. Əsl “Qazi toyu” idi. Adam elə o toydan çıxıb, bəy, toy paltarında döyüşə, səngərə getmək istəyirdi. O gecə tək ayaqlılar arxalarınca salıb aparırdı cüt ayaqlıları cəbhəyə sarı.

Qazi toyunda olmamısınızsa, çalışın mütləq olun. Fərqli bir mənzərə ilə qarşılaşacaqsınız. Saqqallı gələni kim, çəliyi çəliyə döyəni kim. Gətirib oturdulanı kim. Sakitcə oturub susanı kim...

                                                    *  *  *

Elə ilk görünüşdən adamın yadına o ağır, ölümlü-itimli müharıbəni xatırladan, qışda qarda tamam fərqli izlər qoyan Qarabağ Qaziləri hər gün aram-aram, dirənə-dirənə, çəliyə, qoltuq ağacına söykənə-söykənə, özününkü sayılan özgə ayaqları yerə basa-basa, səs-küylə bu pilləkanları qalxırlar. Bu günkü silahlarını otağın küncünə qoyub, hərə özünə münasib bir yer seçir. Bu başqa bir mənzərədi, başqa bir aləmdi. Bu aləmin özü kimi, söhbəti də başqadı.

Harda tribunasız toplantı, zal görsəniz. Etirazlara çəpik yox, taqqıltı səsi eşitsəniz, bilin ki, o Qazilər yığıncağıdı-

Иълас эедир

щамы отурараг данышыр

йериндян галхан йох,

трибунайа чыхан йох.

Аловлу чыхышлар,

етираз долу иттищамлар...

Дюшямяни дюйяъляйян

тяк айаглар

кцнъдя голтуг аьаълары

гар цстцня даьылыр

рцзэарын сачлары...

... Körpəsini qucağına götürə bilməyəni də var. Əlindən tutub apara bilməyəni də. Yerindən qalxa bilməyəni də. Amma hər birinin içində böyük bir ağrılı həvəslə bütün bunları etmək istəyi var. Edib və  edə bilməyəcəyinin mümkün və mümkünsüzlüyündən asılı olmayaraq. Bəlkə də gündə neçə kərə gizlincə öz-özünə buna cəhd edəni də var. Hətta bunların nəticəsiz olacağını bilsələr belə. Insan həmişə hər şeyin ən yaxşısını istəyir. Imkanın, gücün olub-olmaması bunlardan sonra gəlir. Vaxtı ilə başqaları üçün çox şeylər etmiş bu adamlar, hətta ən adi sayılan qəzeti özü oxumaq, məktubu özü yazmaq istəyir...

Havanın dəyişəcəyini sinoptik cihazlarından daha dəqiq bilən canlı sinoptiklərə-güdüllərə  sığal çəkən Qazilər, “yox baş barmağım, ayağımın altı qaşınır, çeçələ barmağım ağrıyır,.....”-deyib, kəsik, yarımçıq əzələləri ovuşdura-ovuşdura nələr düşünürlər, nələri xatırlayırlar...

Qazilərin duyğularını anlamaq, başa düşmək üçün təkcə ürəyi, hissiyyatı olmaq gərəkdi. Bir də insan sevgisi.

                                                           

                                                        *  *  *

Hamı kimi onların da arzuları vardı. Gəncliyin xoş, ümid dolu arzuları. Oxumaq, işləmək, ailə qurmaq, xöşbəxt həyat sürmək istəyirdilər.

Qayğısız, dinc həyat arzusundaydılar.

Istəmədikləri müharibəyə çəkdilər onları.

Bu gün tez-tez bir yerə yığılan bu insanların içərisində o vaxtlar subayı da vardı, nişanlısı da, evli olanı da. Oğlu boyca özündən böyük olanı da, bığ yeri tərləməyəni də. Biri-birini tanıyanı da, bəlkə ömrü boyu eyni ölkədə, eyni şəhərdə heç vaxt rastlaşmayacaq kəsləri də.

Onları bir yerə yığan Vətənə, elə, torpağa sevgiləriydi.

Aralarında ömründə Qarabağda olmayan, Vətənin dar gündə olduğunu eşidib, uzaqdan gələni də oldu, Qarabağda doğulanı da, yaşayanı da. O füsünkar yerdə bircə dəfə olanı da.

Bu sayılıb-seçilənlər könüllü getdilər mübaribəyə, Qarabağ savaşına.

“Hər döyüş qələbə döyüşü. Hər atılan güllə sonuncu güllədi”-deyib, döyüşə atılmış bu döyüşçülərin girdikləri sonuncu döyüş, özləri üçün sonuncu oldu. Çox arzularını yarımçıq qoydu, o, sonuncu döyüş.

Yaralandıqlarına peşmançılıq hissi keçırdilər. “Dostlar orda qaldı, döyüş qaldı”, deyib, yenidən döyüşə atılmaq istəyindəydilər. Indi torpaqlar qaldı deyən, Qazilər.

... Bəzisi sevgilisinə daha məktub yaza bilmədi. Bəzisi görüşünə gedə bilmədi, apardılar. Bəzisi səsini eşidə bildi, üzünü görə bilmədi. Eləsi oldu gördü, o xoş sözləri eşidə bilmədi. Amma sevgini, məhəbbəti  indi daha həssas olan qəlbləriylə duydular.

                                                       *  *  *

Hamı qüsursuz olmaq istəyir. Onlar da bütün sağlam insanlar kimi yerimək, istədiklərini özləri etmək istəyirlər. Ancaq neyləsinlər ki, bu mümkünsüzdü. Ilk günlər utanıblar. Uyğunlaşa bilməyiblər. Çəliyi necə tutmağı bacarmayıblar. Tutmaq istəməyiblər.

Əzab çəkmək, başqasına əzab çəkdirmək. Bu yaşda yenidən uşaqlaşmaq. Bütün bunlar çox ağır, çətin olub onlar üçün. Aradan neçə illər keçməsinə baxmayaraq, hələ də pilləkanı görəndə dizlər əsir. Hərdən ayağın yoxluğu yaddan çıxır. Addım atıb yıxılırlar. Yoxluğu tam şəkildə qəbul edə bilmirlər. Deməli, hələ də tərəddüd, hələ də yoxluğa daxildə bir inkar var. Yaşlı qazilər cavan dərddaşlarına  baxıb, “bunlar hələ nə qədər bu cür yaşamalıdılar”-deyib, köks ötürərək başlarını bulayırlar. “Dərdi, dərd çəkəndən yaxşı heç kəs bilməz”, deyiblər.

Bir yerə getmək üçün hər dəfə protezi, corabı geyin, sonra da soyun. Hər dəfə ayağını çıxart. Geyin. Bəzisi əziyyətdən qaçıb geyinmir o, özgə ayağı. Bəzisi yox görüntüdən daha çox utandığından əziyyətə qatlaşmalı olur. Hər dəfə geyinib soyunur. Yox ayağına bir daha baxmaq məcburiyyətində qalır. Bu ağrını yenidən yaşayır. Ölümlə həyat arasındakı məsafəni yaşamış, yaşayan bu insanlar.

Yaşamaq da ağırdı, yaşamaq üçün mübarizə aparmaq da.

Əli, ayağı sağ olanların ailəsini dolandıra bilmədiyi bu zamanda görün onlar nələr cəkirlər. Bir tərəfdən də evdə, ailədə istədiyini edə bilməmək. Etmək imkanında olmamaq. Gizli, daxili bir utanc.

Yaranışından əksiklərə vərdiş etmişlərlə, sonradan, qəfildən, məcburiyyətdən yaranan çatışmamazlıqlarla üzləşənlərin daxili, mənəvi, psixoloji ağrıları tamam fərqlidı. Özünü bu məhrumiyyətlərlə barışdırmaq, yoxluğa məcburi alışdırmaq çox çətindi. Ancaq mümkünsüz

deyil.

Qazilər fiziki cəhətdən sağlam cəmiyyətə çıxmaqdan çəkinirlər. Utanırlar. Özlərini pis hiss edirlər. Onlara elə gəlir ki, hamı onlara yazıq kimi baxır. Bunların belə olmadığını özləri də bilirlər. Ancaq bu hissi özlərindən qova bilmirlər. Ona görə də hamıdan uzaqda olmağa çalışlırlar. Yalnız özləriylə söhbətləşirlər, dərdləşirlər.

Vaxtılə cəmiyyətin önündə gedən bu kəslər bu gün tədric olunmuş kimidilər.

Xüsusi münasibət, sayğı, qiymət, yetərincə qayğı, qarşılıqlı münasibət görmədiklərindən incikdilər. Onları əzalarının yoxluğundan çox ağrıdan biganəlikdı. 

Qarabağ Qazilərinin baxışlarında, onlar haqqında deyilən ən adi bir xoş sözü eşitməyə daxili ehtiyacın, həsrətin cizgiləri duyulur.

                                            

                                         *  *  *

Hər gün görüşdüyüm, ünsiyyətdə olduğum, hissləri və duyğuları mənə daha doğma olan bu insanlarla söhbətlər özləri qədər maraqlıdı. Başqalarının təəccübünə səbəb olacaq, özlərinə məxsus qəribə zarafatları da var. Qarabağ Qaziləri həyata nikbin, gələcəyə çox böyük ümidlə baxırlar. Sabahkı müharibəyə mənəvi cəhətdən bəlkə də hamıdan daha çox hazırdırlar. Hər biri öz fiziki imkanı daxilində lazımı köməklik göstərməyə, yardım etməyə, təcrübələrini bölüşməyə.

Tək onu bilirəm ki, adamları düşmənin qabağına çıxaracaq, insanları səfərbər edə biləcək, yeganə qüvvədi Qazilər. Kimi onlara qoşulacaq, kiminə qalmaq ayıb gələcək, kimi də utandığından arxalarınca gedəcək.

Torpaqları işğaldan azad etməyə can atan, itirdiklərini, qoyub gəldiklərini görmək istəyiylə yaşayan bu məmləkətin ən hörmət olunası, xoş günlərin əsl layiqliləri-Qarabağ Qaziləri

Haqqınız mübarək.  

           Qazi toyu

Bu gün tоy qurulub, tоy, Qаrаbаğdа,

Qоl-qıçlаr qışqırır, оy, Qаrаbаğdа.

Bu qаzi tоyundа, bu ər tоyundа,

rəqs mеydаnınа nidаlаr qоyаn

tək qıçı üstündə оynаyаn оğlаn,

bu gеcə tək qаlаn qıçın оynаyır.

Оturub оrtаdа qаrа ciyər bəy,

sаğdişi аyаqdı, sоldişi qоldu,

dаğlаrа dırmаnаn uzаnаn yоldu,

sürünə-sürünə bаrmаqlаr gəlir,

аtlаnа-аtlаnа pəncələr gəlir,

qоllаr rəqs еləyir, qıç təpik çаlır,

оynаyıb yоrulаn əl çəpik çаlır.

Hərdən hаlаy vurub yаllı gеdirlər,

bir pəncə оrtаdаn çıхmаq istəmir

qаlаn bаrmаğındаn süzülür təri,

sеvinc tər içində bоğur kədəri…

Şəhid Qаrаbаğdа tоydu bu gеcə .

Bu qаzi tоyundа, bu ər tоyundа,

yеrində оynаyаn süzənindən çох,

yеrdən təbrik еdən gəzənindən çох,

sаqqаllı gələni bəzənəndən çох.

Bu qаzi tоyundа, bu ər tоyundа,

tək əl оvcun döyür çəpik yеrinə,

çəliklər səs sаlır təpik yеrinə.

Qаzilər оynаyır, qаzilər indi-

bаşlаrı üstündə qоltuq аğаcı,

yеllənir bоş, qıçsız şаlvаr bаlаğı.

Bu qаzi tоyundа, bu ər tоyundа.

Bu gün bəy оturub bаyrаğın аltdа

bu qаzi tоyundа, bu ər tоyundа.

Bu qаzi tоyundа, bu ər tоyundа

qоl qаlхır, qıç qаlхmır оynаyа о dа,

ötən  günlərini sаlа bir yаdа.

Dоlаşаn ruhlаr dа оynаyır bu gün,

itən аrzulаr dа оynаyır bu gün,

bu qаzi tоyundа, bu ər tоyundа.

Bu qаzi tоyundа, bu ər tоyundа,

çəngəllər, bıçаqlаr əllərdən аrtıq,

susаnı  dаnışаn dillərdən аrtıq. . .

Göylərə ucаlаn tək qоl оynаyır

yаnındа оynаyаn bir хəyаl qоllа,

yоl gеdir, yоl gеdir bir kölgə yоllа.

Аnаnın yоl çəkən gözləridi bu,

оğlunа söz qоşаn sözləridi bu.

Səngərdən dаğlаrа uzаnаn аğ yоl,

sоnundа qаliblər dаyаnаn аğ yоl,

bu gеcə yоl gеdən tək аyаqlılаr

döyüşə səsləyir аyаqlılаrı                                             

bu qаzi tоyundаn, bu ər tоyundаn .

Bu gün tоy qurulub, tоy, Qаrаbаğdа,

qоl-qıçlаr qışqırır, оy, Qаrаbаğdа.